Mirah
Olih: Putu Sedana
![]() |
Gagambaran Manik Sudra |
Dugas ento sapeteng-peteng I Mirah
demen ningalin bulan. Dadongné ané nyayangang nyatuain baud bulané bisa
ngulungang benang. Yén suba med nuléngek ia mlaib nyagjagin dadongné, tur masilad
tur nyepsep nyonyon dadongné ané tuh kéwala bélék. Méménné ngalahin dugas ia
mara lekad solas dina. Yén jani ningalin bulan inget tekén dadongné, inget
tekén danu, blibis, emas, konyong Kintamani, cutetné sarua makejang ané ngranaang
girang i malu, jani cara nyali. Legané madandan ajaka kéwehé, sing dadi ulah
yadin ulapin. Sai-sai kenehné kangen, ibuk, kanti paling ngalih pasaut anggon
gena sisan idupé né.
Kéné unduké. Sawatara mara matuuh
roras tiban sasubané dadongné luas ka désa gedé, I Mirah ajaka tekén tuminné
Yuk Ngah adanné nongos di Jawa makurenan Cina sugih tua bongol-bongolan.
Kalaina menék ka gumi Cina, I Mirah mulih ka Bali ngajak tuminné ukudan sigugné
ngundang prebekel. I Mirah dueg nunun, medbed, nyongkét ah saluir gegaén
benangé makejang bisaina. Lénan tekén kéto ia masi bisa majejaitan. Yén banjaré
nuju mabarung ngaé lamak I Mirah musti manggo. Pangadegé mulus cara langsing,
kulité masi cara kuning. Tabuhné manis, kenyemné manis. Kenyemné paling manisa
pepes baanga I Laba.
“Rah, beli kanti sing nawang-nawang
umah,” I Laba nylélég di tampul balé gedéné.
“Salah padidi,” I Mirah sedek
nganyinin.
“Beneh sangkala acepok déén Rah!” I
Mirah nyledét buung. I Laba nyaga aji pliat ané jelap plajahina.
“Kéné Rah, nah kéto naké pang
taén.”
I Mirah mrasa musti masaut.
“Orahin tiang sing pati anu kén
drama.”
“Men apa kademenin?”
“Apa sing.”
“Joged?”
“Tusing.”
“Wayang?”
I Mirah kenyem, “wayang, wayang?”
Tabuhné cara nanjén bubuh anak gelem.
“Dija ada?”
“Dija sing ada.”
Mabriag kedék acepokan. Lengenné I
Laba sigita. Mara makipekan sikunné mantep di tampul balé gedéné.
“Na to suba karmapala.”
“Nah I Mirah nawang karmapala.
Ningehang déén sing nau. Beli sing demen kén karmapala.” I Laba ngusud-usud
sikunné sambilanga kenyir banglé.
“Dadi orahang sing demen. Yén
karmapalané ento gantina teka, sing ja mrérén matakon buin. Demen yadin tusing,
jeg katomplok. Saja beli, yé sing ngugu suba ada buktinné.” Tujuhné ngawag
matujuang umah dija kadén. Kenehné ngaé bantas I Laba apang nyak ngugu seken.
“Nyén sing ngugu, beneh ada
karmapala dél, ada sedeng-sedeng, ada ané cicih?” Jénggotné butbuta aji kuku
mapi-mapi alep.
“I Beli yén jelé nagih dél, yén
melah?” Majumu kedék mabriag.
“Men kenapa dadi sing demen kén
drama?” I Laba matakon ngwalinin.
“Béh yén tuturang dawa satuané.
Kéweh ngaé drama apang luung beli.”
“Kénkén sé?”
“Upama ada ucapan kéné, ‘Adi Ayu
men kénkén sawiréh beli demen tekén adi.’ Jeg cara ngabas aji blakas. Benehné
munyiné éndépang apang tadah makisi-kisi, mara nyak ngisengin,” I Laba mrasa
sindirina. Ia ngomong kéné sambilanga kenyir banglé.
“Tutugang Rah!”
“Pedasang ja yén beli ningehang
munyin bikul magésgésan di batan baléné. Bandingang yén ningehang munyin gong
joh mapo dingeh mapo tusing, pedas lén.”
“Kénkén lénné?”
“Kupingé tadah ngeseng, pliaté cara
nyledét, kenehé sawat. Ané dorian pliaté bingar, kuping kebat, tangkahé ngejer mirib
tomplok baan lu; lautang kopiné Beli!”
“Yén tusing kéto dong sing dadi
ngaé drama?” Sambilanga nyiup kopi.
“Ah dadiné dong dadi. Kéwala tileh
dogén buka kéto. Ngaé kenyem dogén sajatinné kéweh; kénkén Beli. Ada kenyem sambilang
jejeh, kenyem sambilang sedih, ada kenyem pedih, liu soroh ento. Sénah kéwala
ilid. Yén kuang melah baan, ngenahné cara patuh. Yén bes lebih baan, mabalik
dadi matah.”
“Men kénkén carané?”
“Benehné kéné! Keneh ingetang yadin
rasa, cakupang malu dadi abesik, anggon ngalih kenyemé ané lakar kabuatang,
suba kéto mara nyumunin kenyem. Dadi, pagobaan di tengah malu pragatang, mara
pesuang.”
“Béh, yén kéné unduké kuangan
sai-sai I Mirah kenyem mapi-mapi demen kén beli lacur.” Nglaut ngésgés song
cunguh.
Entéran ainé sanjané ento barak
masawang kuning, mara kipek-kipek I Laba kanti ngenah baud, mirib lembu
pangahenan mabungkus dluang mas. Sedek odalané di pura Munduk Danu ditu buin I
Laba macepuk ngajak I Mirah. Suba makapuan anaké mamarek ditu. Gong ngredeg
tangkahné I Laba masi ngredeg ngengkebang itungan ané sing dadi tawang nyén.
Tongos purané luung ngungkulin danu. Di jaba linggah nyandang tongos anak
mamarek duang tali lebih. Ada punyan baingin, kopi, juuk, bunga pacebuah-buah,
ah cutetné tongosé ento asri tur ngisengin.
“Rah, tingalin ja kedis blibisé
ento! Ulesné girang pesan ia ditu. Makeneh kayeh, nyilem, too too makeber jeg sing
ada nglikadin. Kénkén ya naunné o Rah o? Yén beli numadi buin cepok dot dadi
blibis, ngulahang nguda ngénkén sing ada nyampedin, sing ada nyalahang.”
“Apang cara Prabu Angling Darma?” I
Mirah kenyem nutugang ngomong kéné, “Sri Bhagawan Kresna ngandika cara kéné kén
Sang Partha: “Yén anaké nyampingang doté uli kenehné tur yén prasida ngrasaang
lega ulihan kapatutané sajati, ento madan wicaksana; engsap Beli?”
“Sing ja engsap.”
“Men.”
“Beli masi patut. Rah, beli masi
patut tur lega.”
“Tusing wicaksana.”
“Nguda kéto?”
“Dot dadi blibis.”
Sabarengan kedék. Aun-aunné nagih
tuun. Angin pegunungané nyirsir. Pipinné I Mirah plalina kén bokné ané nguda
lingker-lingker.
“Rah ingat ja. Kadong nyambat
kapatutan. Beli sing demen pesan ningehang anak linyok, bobab, corah, nah ento
suba sabangsan ento. Cara jani Rah, da uyut-uyut; timpal beliné ané gedé gedé
liu ané buduh. Jeg pragat nagih ngepus pungsed gumi. Ngraos dogén dueg da kéné,
da kéto, puputné raganné. Ento mara ya dusta. Kapo kapona, béh....”
Balang undisé menceg di palanné I Laba.
Dakepa kén I Mirah suba kéto lebina, makeber nglantas ngejohang dogén, mirib tra
demen ningehang anak ngomongang anak.
“Yéh jani sing kéné Beli. To suba
anaké nyak ngamargiang jelék-jelékné, sedeng melaha jani beli nyalanang
melah-melahné. Ngudiang beli lengeh nagih marengin. Nyanan kadong tomplok
karmapala kal kénkénang.”
“Ah sing ja marengin. Bantas
nuturang itungan anaké ané tawah-tawah. Tuah ja mercapada pang makejang ada.
Bakat nagih patuhang keneh anaké cara polos i déwéké. Saja cara raos I Mirahé
keneh anaké pada lén. Patuh kén anaké demen ningalin sesocan ada demen kén
inten, berlian, jamrut. Yén beli, mirah ané kademenin. Sing salah-salah pang
musti mirah daging.”
Ditu lantas I Mirah sing bisa
ngomong. Awakné pajlejeh rasa entasin lipi lengis. Bungan juuké aas sing
tawanga. Sanjané nagih ilang. Suba kéto teka tuminné.
“Adi ditu Mirah negak, bin sada
maplengsagan. Genit kénkén kadén, sing nawang ada lateng. Suba sanja timpalé
suba pada ka pura.” Nglaut ngutang adem gedénné amon apemé.
“Kanggoang déén Beli tumin tiangé
sigug. Da bungan mawaré déén demenina duinné masi itungang.”
I Laba nyemak batu lantas nylampar
blibisé sambilanga ngomong kéné, “Bubar ikanang pasamuan.”
Kedis blibisé paslambeh makeber
duur danuné. Petengé ento I Laba cara anak sing nawang apa. Anaké pada
matrisandya ia tulén ngintipin I Mirah. Nyananné kondén anaké ngorahang ksanta
wyah wacika mamah ksanta wyah manasa dosah, suba rengas paliaté nyaluk udeng
kanti makesiab kupingné celek dupa; dupan ancangané di samping. Saja tuah ja
anak demen. Unduké ento idep dadi bongkol makejangé.
Dugas Galungané ténénan da ento I
Laba sing nawang matan kobar, tungkul ngenemin I Mirahé Galungan kakanné, sing
kayehan dua wai duang peteng kodag bana negak sambilanga: busan-busan ngomong,
“béh asungkean sajaan.”
Nah gelising crita jani I Laba mara
suud mandus teka uli luas, nylélég di tampul ampikné maukir. Di samping tampulé
ukudan, ada singa ambara alulud, abra sajaan, jeg mirib nyaga apa kadén. Undagé
liunné lelima, dawanné sawetara kutus dungkangan. Dangin tongosé totonan ada
punyan buluan, di sampingné punyan léci tetelu, togog abangkiang kondén
mapinda. Durin togogé ada paras bungkulan madugdug, lakar panyambung témbok pakarangané
bucu kelod kangin. Umahé totonan sarwa mara, sarwa maukir pakrénéb jeg
ngangobin. Témbok pakarangané masatua Rama kélangan Sita. I Mirah negak di
undagé beténan sedek ningalin konyong Kintamaniné magedé lima bulan, putih,
nyongkok betén punyan saboné ngiwasin lelawah. Dugas ento bulané gedé, tegehné
abantang tumbak lebih-lebih abedik.
“Ger, Ger, Cager,” I Mirah ngaukin
konyongné. Ikut I Cageré ngitir nyagjagin pamekelné.
“Ger, jagjagin ja pamekelé sing nau
padidina! Minab majian konyongé kén I Laba.” Nyumunin I Laba ngentah manyingé
cara kucit.
“Ger, apa kadén ngranaang sanggah
kemulané maal bakat kalahin. Tuah ja pamekelé pangantenan, sing dadi belas.”
Mapi nyelsel kenyemné ngencak limpa.
“Lamon kéto dong mai dini negak!”
I Laba menékang lulud.
“Batis tiangé semutan beli, mai
dini sambilang mabalih bulan.”
“Semut apa, na to suba karmapala.”
Ngomong mapikenoh nyeda. I Mirah kenyem. Sabarengan, nangin artiné pada lén.
“Mai dini baanga kéné!”
“Mai dini beli baanga bulan!”
Kenyem nangtangin, sajaan lantas I Laba tuun negak di duur undag I Mirahé.
“Gég, yén beli upama maluan mati
kénkén asanné.”
“Aruh da ja ngraos kéto beli. Mara
kéto tiang inget tekén I Polok. Lemayur suba ia tis. Ané kalahina? Yén dadi
apang tiang maluan ngalahin.
“Nah lamun kéto da suba. Yén ané
gedegang kabaang mati kadong ja jani.”
Kteplak. I Laba namplak legu di
lengenné. Ngomong magiet cara ané gedeganga nyekala di aapné.
“Dong nyén sé kamusuhin Beli Bagus
Déwan titiang? Musti beli jenenga maluan ngaé musuh. Yén sing kéto sing ja saja
déwéké musuhanga. Jelé yadin melali sekalané makejang uli déwéké déén tekanné.
Bébék ajahin nglangi.” I Mirah ngaé apang tabuhné ento sing cara pitutur.
“Sing ja ada, beneh kéto upamanné.
Nyilem di yéhé dakén.”
Anginé nyirsir nyumunin cara
dingin. Pipinné I Laba sing plalina kén bokné ané bawak.
“Rah guminé nyén ngelah?”
“Apa beli?”
“Guminé nyén ngelah?”
“Tiang ngelah, beli nyuang bulané.”
Mara kéto I Laba kéné munyinné,
“Bulané di undagé.”
I Mirah sing bisa ngomong. Lelawahé
ngulungang sabo. Konyongé nyilapin batis pamekelné. Buin nyilapin. Buin
nyilapin.
“Gég, né baanga kana.”
I Mirah nyuangin.
“Dija maan kana?”
I Mirah salukina gelang amon
panyeluhané. Kalungné mirib tlusuk sampi jagirané ané rengas. Bungkung aukud.
Dolar dadua.
“Dija maan kéné beli?”
“Nah ta suba. Dadi lengeh I Mirah,
suba ya anaké nyak nganggo ané jelék-jelék, sedeng melaha jani déwéké ané
melah-mélah.” I Laba makejengan batisné kepaka kén konyongé; macanda.
“Na to suba karmapala. Sing nyak
ngorahin konyongé ngatoang.”
“Aduh, dong koja nyambat karmapala
Mirah, Mirah! Sakéng sing nau, suba orahang sing demen, suud, nawang suud.
Orahina ja satua.”
“Bah dija maan kakéné?”
“Ada koné orah-orahan satua,
padingehang naké. Kacarita di Negara Kertha, nyeneng Anak Agung wicaksana tur
pradnyan; bin polos sing kodag-kodag. Panjaké lega, guminé gemuh raharja, asing
tandur sarwa nadi. Nah sedek dina anu, maan kéto anaké Rah!”
I Mirah nengil. Anginé nyirsir. I
Mirah tileh kijap-kijap. I Laba nutugang kéné, “Yén uli dija tekan blabaré tani
ujan tani angin, nagih nganyudang Anaké Agung. Sawiréh kéto ditu lantas Anaké
Agung ngregep. Pastuna blabaré dadi pipis, nyat prajani. Béh pipisé déwa ratu,
sing telah baan mlanjaang. Ada ngwadahin bodag ké, penarak ké, guci ké, gentong
ah saluir wadahé makejang manggo. Orahang saling paliunin ngelah pipis panjaké.
Sing ja cara dini guminé ngelah utang. Ané anuan, ngumik nyumbah-nyumbah ngamadakang
sai blabar. Nah suba koné kéto, buin pidanné sajaan buin teka blabaré. Blabar
agung, tegehné amon punyan léciné ento pastuna, sing nyidaang. Pastuna buin
cepok, buin sing nyidaang. Mlaib Anaké Agung ka purian.” Sambilanga ngedeng
pagelanganné I Mirah menékan.
“Satua apa kakéné.” I Mirah
ngacigcig.
“Dingin dini.”
Petengé ento rasa guminé gemela.
Sedihé dija kadén tra kena baan ngulapin. Ada jenenga buin abulan nanggu roras
dinanné, ih telulas dinanné, tangkahné I Mirah rasa belah kasibak dapak mara
ningeh orta nelahang pipis di tongosé magaé akudang atus tali kadén. Sing
suud-suud anaké ngomongang I Laba.
Ditu mara I Mirah nawang artin
omongé ‘beli masi patut tur lega, dusta ngauk dusta, sing demen kén karmapala.’
Danu blibis, emas, ané sarwa manis, jani cara nyali.
Sapeteng-peteng I Mirah bengong
ningalin bulan. Yén suba med nuléngék tur tangkahné mrasa seksek, mlaib ka
pasaréané lantas ngakebin galeng. Mara kéto legané dija kadén teka kena baan
ngulapin.
Méménné ngalahin dugas ia mara
lekad solas dina.
No comments