Mikukuhang Sastra lan Basa Bali Masrana Nyurat Puisi Bali Anyar
Olih: Ngakan Madé Kasub Sidan,S.Pd.M.Pd.
( Komunitas
Penulis Klungkung)
A. Pangater
Yéning rerehang
ring panglimbak kasusastraan, Puisi Bali anyar ngaranjing
ring sajeroning sinalih tunggil kesusastraan
Bali anyar. Sané kabaos kesusastran Bali Anyar inggih punika saluir reriptan pangweruhan
utawi pangajah-ajah mautama, sané mabasa Bali Anyar,
inggian sané kasurat nganggén aksara Bali miwah huruf Latin. Kesusatran Bali anyar kakawitin antuk
novél "Nemoé Karma". Sané kasurat antuk I Wayan Gobiah,
kamedalang antuk Balai Pustaka, warsa 1931. Kawéntenan sastra Bali Anyar ring
warsa pungkuran puniki sampun sayan nglibak, yadian durung sida kadi
panglimbaknyane matehin sastra Indonésia. Panglimbak sastra Bali Anyar
kacihnayang olih sayan akéh sané oneng ngawacén lan nyurat, sayan nglimbak sané
sida ngawedarang cakepan-cakepan sané kacitak (yadian antuk prabéa ngaraga),
lan sayan akéh sampun surat kabar lan jurnal sané ngunggahang
sastra Bali anyar, minakadi Bali Orti
(Sisipan Bali Post), Bali Tribun, Tribun Bali, Pos Bali, Suara saking Bali
(kawedar online nyabran sasih), muah
sané siosan. Sios ring punika taler naen kawedar
Buratwangi, Canang Sari, lan Satwa. Kawéntenan surat kabar lan jurnal inucap sida ngalimbakang kawéntenan sastra
Bali Anyar lan sida nuldul para pangawi mawali nyurat sakancan kakawian.
B.
Tata
Wangun Puisi Bali Anyar
Kasujatiannyané
pepalihan kesusastran Bali Anyar makadi pateh
ring Kasusastran Indonésiané,
inggih punika marupa: (1) Gancaran (Prosa), (2) Puisi (Puisi), (3) Lelampahan
(Drama).
Puisi Bali Anyar punika wantah sastra sané kaanggé nartaang
pabesen, nganggé basa sané bawak nanging dagingné padet. Puisi
puniki sastra sané kakomunikasiang boya ja gatra, sakéwanten karya
sastra sané madaging rasa muah napi sané kacingak indik
kahuripan, nglimbakang tur najepang kontak-kontak ring sané katerapin. Wangun puisi Anyar,
tios
ring tata wangun
puisi Bali tradisional sakadi kakawin miwah geguritan sane madué
uger-uger ngwacén tur ngaripta manut pakemnyané.
Yaning telehin tetilik tata wangun puisi anyar wénten ngenénin
indik (1) instriksik (sané kasirat) lan (2) ékstrinsik (wangun sané kasurat).
1. Instriksik
Tetilik saking intrinsik minakadi: 1) Unteng (téma), 2) Rasa; rasa sané karasayang (bagia, sungsut, girang, muah sené siosan), 3) piteket; tetuwek sané kaaptiang olih sang ngaripta.
2. Ekstrinsik
Saking intrinsik minakadi: 1) wagun puisi (tipografi); larik/baris (gebogan kruna acarik), bait
(pupulan larik apada); 2) diksi; pilihan kruna, lengkara sané lengut lan
rima/sajak; pada lingsa wanda/kecap sané lengut ring larik utawi bait; 3)
imaji; pewayangan sané ngawinang sang ngawacén sareng ngrasayang kadi sang
pangawi utawi sang ngawacén ngalanglang
buana manut cecingaknyané.
C. Nyurat Puisi Bali Anyar
Ngindikang tata titi nyurat puisi Bali anyar yukti
dangan-dangan sukil. Yadiastun asapunika sangkaning tresnané kalintang ring
sastra Bali anyar, yadian
kawéntenané kadi kunang-kunang anarung sasi, kadi i kekupu meled ngalap bulan,
meled taler ngklimbakang akidik pamagin nyurat puisi anyar tur nyaurin
makudang-kudang pitakén indik puisi Bali anyar puniki.
Rikala pacang nyurat puisi Bali Anyar, kapertama patut
éling ring unteng utawi téma sané pacang unggahang. Wus punika élingang indik
diksi; milihin kruna utawi lengkara sané anut lan sida duldul sang ngawacén.
Mangda sayan lengut rilala milihin kruna taler utsahayang rima ring
larik-lariknyané. Mangda puisi duwéné mataksu patut jangkepin antuk piteket,
sakéwanten kawéntenan piteket punika mangda singid/silib, sampunang kadi
ngajahin bangayang sang ngawacén narka piteket daging puisi inucap manut
cecingak suang-suang. Wus punika mararian dumun (endapkan) banggayang 1-3
rahina wawu wacén malih, becikan yéning wénten sané durung anut (revisi).
Nganinin nyurat puisi Bali Anyar, wénten makudang-kudang
pataken, luiré:
1. Amunapi Panjang
puisi Bali Anyar?
Ngantos magkin
durung wénten watesan amunapi panjang lan péndék ipun. Wénten seneng nyurat
péndék kémawon sida ngawetuang tetuwek ageng.
Conto:
I Ketut Aryawan Kenceng
PIS
Luung
Ngelung
CARIK
Riin
jelih
Mangkin
kalilih
Ganjih
kakikih
2. Dadoské
ngangé basa sadarana?
Basa ring puisi Bali Anyar tanpa wates, dados nganggé
basa sadarana nanging boya ja gatra. Basa sadarana sané
natural (ordinary language), basa sané manggé sarahina nanging tetep
adung tur lengut.
Conto:
I Madé Suar
Timuhun
PURNAMA
Mangkin
rahina Purnama,
muspa laksana utama,
ring pura utawi padma,
kairingin tembang wirama,
ngaturang parama suksma,
dumogi rahayu sami krama...
muspa laksana utama,
ring pura utawi padma,
kairingin tembang wirama,
ngaturang parama suksma,
dumogi rahayu sami krama...
SUGIH LACUR
Arta brana
dados patokan,
jinah
stata kanggen ukuran,
lacur
kalawan sugih,
sor
kalawan singgih.
Yéning dados milih,
sami nunas
sugih,
yéning kicén lacur,
sami pastika mundur
Jagaté nyansan wayah,
jamane
terus mauwah,
saking
embas kantos pejah,
i manusa
ngmerluang jinah.
Becik-becikang
ngrereh sugih,
malarapan
karma sané
luwih,
yéning sugih madasar pelih,
pastika lacur jagi kapanggih
3. Sapunapi Basa
simbol ring Puisi Bali Anyar?
Yaning pacang nuldul mangda sang ngawacén ngaruruh
pawayangan malarapan telitik daging puisi becik taler yaning sida nganggé basa Bali kapara
nanging sané kasurat wantah simbol-simbol utawi pralambang. Rikala telitik sang
ngawacén patut ping kalih ping tiga ngawawanin ngawacén mangda pangguh daging
puisi inucap.
Conto:
Ngakan Madé Kasub Sidan
TITIANG
Titiang boya ja
tiang
Boya ida maraga
dané
Boya dané
mawasta jeroné
Boya jeroné
mapamineh titiang
Taler boya ida
dané lan tiang malima batis titiang
Titiang wantah
titiang
Sané tan lémpas
lumampah ring titi tunggil
Yadian ugal agil
Titiang wantah
titiang
Sané ngungsi
genahé tunggil
Napi malih
tininggal tinggil
Titiang tan
purun dados nadosang tiang
Yadiastun
mangkin sampun kalugra
Titiang taler
kakadosang dados tiang
Maraga ida
mapakayun dané makarna jeroné
Mawasta dané
mapanyingakan ida maulu tiang
Ida, dané,
jeroné,lan tiang mawak titiang
:kadi tiang
Sampunang
titiang owaha
Benggayang
sampun kadi pawetuané
Lugrayang yaning
panamaya panumadian malih ring galah bénjang pungkur
Titiang taler
kantun dados titiang
;Benggayang sampun!
WAYANG
Tak…tak…tak
Siyat
wayangé
Waktu
wetu kadi wacakan
Sawitra
tan mitra ring kurusétra
Sempal
sinempal
Saling
sempal
Wantah
pakaryan sang dalang
Nanging
dalang tan naen makanten ring kelir
Tak…tak…tak
Sane
séda mapupul-pupul
Sane
nyeneng mapipil-pipil
Séda
ten dados nyeneng
Nyeneng
tan dados séda
Nyeneng
taler dados séda
Sami
masikian ring kropak
Wantah
kekawian sang dalang
Tak…tak…tak
Dalang sané
tan séda-éda
Nanging
tan makanten ring kelir
Sayan
akéh dalang tan pa wayang
Sané
séda
tan nyeneng ngakéhang
Sané
nyeneng ngakéhangseda
Dados
dalang gumanti sida nalangin
Yadiastun
tan séda-éda
Yan
séda …….
Wantah
tak…tak…tak
4. Sapunapi Akrostik ring puisi
Bali Anyar?
Pangawi puisi anyar wénten taler sida ngaripta puisi
akrostik, nglimbakang saking akronim kruna utawi tetuwek.
Conto:
INDONÉSIA
Iriki i raga jenek ring Nusantara// Negara
siu pulo negara Indonésia// Dasar negara sané utama Pancasila// Onengin
suku, agama, seni, budaya// Ngardi kukuh yadiastun mabina-bina// Éling
setata Bhinéka Tunggal Ika// Sampunang sareng semeton mabiota// Iket
raketang masikian rasa makrama// Astungkara rakyat Indonésia sida
bagia// ( I Madé Suar Timuhun)
D.
PAMUPUT
Kasujatiannyané
nyurat puisi Bali Anyar pateh kadi telebin sastra sané siosan, pastika pisan
pacang sida nyarengin mikukuhang sastra lan Basa Baliné sané adi luhung.
Pangaptin titiang dumogi sayan akéh krama Bali sané oneng ngaripta indik sastra
Bali (kuna lan anyar).
Catetan: Tulisan alit lan
tuna punika katur rikala Workshop Guru Pendidikan Agama Hindu SD wewidangan
Kab.Klungkung, ring Redité Pon Medangsia, pinanggal 23 April 2017, mapaiketan
ring wanti warsa kota Semarapura lan pakéling Puputan Klungkung.
No comments