Mikukuhang Sastra lan Basa Bali Masrana Nyurat Puisi Bali Anyar

Olih: Ngakan Madé Kasub Sidan,S.Pd.M.Pd.
( Komunitas Penulis Klungkung)
 
Para Pamilet Workshop
A. Pangater
Yéning rerehang ring panglimbak kasusastraan, Puisi Bali anyar ngaranjing ring sajeroning sinalih tunggil kesusastraan Bali anyar. Sané kabaos kesusastran Bali Anyar inggih punika saluir reriptan pangweruhan utawi pangajah-ajah mautama, sané mabasa Bali  Anyar, inggian sané kasurat nganggén aksara Bali miwah huruf Latin. Kesusatran Bali anyar kakawitin antuk novél "Nemoé Karma". Sané kasurat antuk I Wayan Gobiah, kamedalang antuk Balai Pustaka, warsa 1931. Kawéntenan sastra Bali Anyar ring warsa pungkuran puniki sampun sayan nglibak, yadian durung sida kadi panglimbaknyane matehin sastra Indonésia. Panglimbak sastra Bali Anyar kacihnayang olih sayan akéh sané oneng ngawacén lan nyurat, sayan nglimbak sané sida ngawedarang cakepan-cakepan sané kacitak (yadian antuk prabéa ngaraga), lan sayan akéh sampun  surat kabar lan jurnal sané ngunggahang sastra Bali anyar, minakadi  Bali Orti (Sisipan Bali Post), Bali Tribun, Tribun Bali, Pos Bali, Suara saking Bali (kawedar online nyabran sasih), muah sané siosan.  Sios ring punika taler naen kawedar Buratwangi, Canang Sari, lan Satwa. Kawéntenan surat kabar lan jurnal inucap sida ngalimbakang kawéntenan sastra Bali Anyar lan sida nuldul para pangawi mawali nyurat sakancan kakawian.

B. Tata Wangun  Puisi Bali Anyar
Kasujatiannyané pepalihan kesusastran Bali Anyar makadi pateh ring Kasusastran Indonésiané, inggih punika marupa: (1) Gancaran (Prosa), (2) Puisi (Puisi), (3) Lelampahan (Drama).
Puisi Bali Anyar punika wantah sastra sané kaanggé nartaang  pabesen, nganggé basa sané bawak nanging dagingné padet. Puisi puniki sastra sané kakomunikasiang boya ja gatra, sakéwanten karya sastra sané madaging rasa muah napi sané kacingak indik kahuripan, nglimbakang tur najepang kontak-kontak ring sané katerapin. Wangun puisi Anyar, tios ring tata wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin miwah geguritan sane madué uger-uger ngwacén tur ngaripta manut pakemnyané.
Yaning telehin tetilik tata wangun  puisi anyar wénten ngenénin indik (1) instriksik (sané kasirat)  lan (2) ékstrinsik (wangun sané kasurat).
1. Instriksik
Tetilik saking intrinsik minakadi: 1) Unteng (téma), 2) Rasa; rasa sané karasayang (bagia, sungsut, girang, muah sené siosan), 3) piteket; tetuwek sané kaaptiang olih sang ngaripta.
2. Ekstrinsik
Saking intrinsik minakadi:  1) wagun puisi (tipografi); larik/baris (gebogan kruna acarik), bait (pupulan larik apada); 2) diksi; pilihan kruna, lengkara sané lengut lan rima/sajak; pada lingsa wanda/kecap sané lengut ring larik utawi bait; 3) imaji; pewayangan sané ngawinang sang ngawacén sareng ngrasayang kadi sang pangawi utawi sang ngawacén  ngalanglang buana manut cecingaknyané.

C. Nyurat Puisi Bali Anyar
Ngindikang tata titi nyurat puisi Bali anyar yukti dangan-dangan sukil. Yadiastun asapunika sangkaning tresnané kalintang ring sastra Bali anyar, yadian kawéntenané kadi kunang-kunang anarung sasi, kadi i kekupu meled ngalap bulan, meled taler ngklimbakang akidik pamagin nyurat puisi anyar tur nyaurin makudang-kudang pitakén indik puisi Bali anyar puniki.
Rikala pacang nyurat puisi Bali Anyar, kapertama patut éling ring unteng utawi téma sané pacang unggahang. Wus punika élingang indik diksi; milihin kruna utawi lengkara sané anut lan sida duldul sang ngawacén. Mangda sayan lengut rilala milihin kruna taler utsahayang rima ring larik-lariknyané. Mangda puisi duwéné mataksu patut jangkepin antuk piteket, sakéwanten kawéntenan piteket punika mangda singid/silib, sampunang kadi ngajahin bangayang sang ngawacén narka piteket daging puisi inucap manut cecingak suang-suang. Wus punika mararian dumun (endapkan)   banggayang 1-3 rahina wawu wacén malih, becikan yéning wénten sané durung  anut (revisi).
Nganinin nyurat puisi Bali Anyar, wénten makudang-kudang pataken, luiré:
   1. Amunapi Panjang puisi Bali Anyar?
Ngantos magkin durung wénten watesan amunapi panjang lan péndék ipun. Wénten seneng nyurat péndék kémawon sida ngawetuang tetuwek ageng.
Conto:  
I Ketut Aryawan Kenceng
PIS
Luung
Ngelung

CARIK

Riin jelih
Mangkin kalilih
Ganjih kakikih

    2. Dadoské ngangé basa sadarana?
Basa ring puisi Bali Anyar tanpa wates, dados nganggé basa sadarana nanging boya ja gatra. Basa sadarana sané natural (ordinary language), basa sané manggé sarahina nanging tetep adung tur lengut.
Conto:
I Madé Suar Timuhun
PURNAMA
Mangkin rahina Purnama,
muspa laksana utama,
ring pura utawi padma,
kairingin tembang wirama,
ngaturang parama suksma,
dumogi rahayu sami krama...

SUGIH LACUR
Arta brana dados patokan,
jinah stata kanggen ukuran,
lacur kalawan sugih,
sor kalawan singgih.

Yéning dados milih,
sami nunas sugih,
yéning kicén lacur,
sami pastika mundur
Jagaté nyansan wayah,
jamane terus mauwah,
saking embas kantos pejah,
i manusa ngmerluang jinah.

Becik-becikang ngrereh sugih,
malarapan karma sané luwih,
yéning sugih madasar pelih,
pastika lacur jagi kapanggih

  3. Sapunapi Basa simbol ring Puisi Bali Anyar?
Yaning pacang nuldul mangda sang ngawacén ngaruruh pawayangan malarapan telitik daging puisi becik taler yaning sida nganggé basa Bali kapara nanging sané kasurat wantah simbol-simbol utawi pralambang. Rikala telitik sang ngawacén patut ping kalih ping tiga ngawawanin ngawacén mangda pangguh daging puisi inucap.
Conto:
Ngakan Madé Kasub Sidan
TITIANG

Titiang boya ja tiang
Boya ida maraga dané
Boya dané mawasta jeroné
Boya jeroné mapamineh titiang
Taler boya ida dané lan tiang malima batis titiang

Titiang wantah titiang
Sané tan lémpas lumampah ring titi tunggil
Yadian ugal agil

Titiang wantah titiang
Sané ngungsi genahé tunggil
Napi malih tininggal tinggil
Titiang tan purun dados nadosang tiang
Yadiastun mangkin sampun kalugra
Titiang taler kakadosang dados tiang
Maraga ida mapakayun dané makarna jeroné
Mawasta dané mapanyingakan ida maulu tiang
Ida, dané, jeroné,lan tiang mawak titiang
:kadi tiang

Sampunang titiang owaha
Benggayang sampun kadi pawetuané
Lugrayang yaning panamaya panumadian malih ring galah bénjang pungkur
Titiang taler kantun dados titiang

;Benggayang sampun!

WAYANG

Tak…tak…tak
Siyat wayangé
Waktu wetu kadi wacakan
Sawitra tan mitra ring kurusétra
Sempal sinempal
Saling sempal
Wantah pakaryan sang dalang
Nanging dalang tan naen makanten ring kelir

Tak…tak…tak
Sane séda mapupul-pupul
Sane nyeneng mapipil-pipil
Séda ten dados nyeneng
Nyeneng tan dados séda
Nyeneng taler dados séda
Sami masikian ring kropak
Wantah kekawian sang dalang

Tak…tak…tak
Dalang sané tan séda-éda
Nanging tan makanten ring kelir
Sayan akéh dalang tan pa wayang
Sané séda tan nyeneng ngakéhang
Sané nyeneng ngakéhangseda
Dados dalang gumanti sida nalangin
Yadiastun tan séda-éda
Yan séda …….
Wantah tak…tak…tak

   4. Sapunapi Akrostik ring puisi Bali Anyar?
Pangawi puisi anyar wénten taler sida ngaripta puisi akrostik, nglimbakang saking akronim kruna utawi tetuwek.
Conto:
INDONÉSIA
Iriki i raga jenek ring Nusantara// Negara siu pulo negara Indonésia// Dasar negara sané utama Pancasila// Onengin suku, agama, seni, budaya// Ngardi kukuh yadiastun mabina-bina// Éling setata Bhinéka Tunggal Ika// Sampunang sareng semeton mabiota// Iket raketang masikian rasa makrama// Astungkara rakyat Indonésia sida bagia// ( I Madé Suar Timuhun)

D. PAMUPUT
Kasujatiannyané nyurat puisi Bali Anyar pateh kadi telebin sastra sané siosan, pastika pisan pacang sida nyarengin mikukuhang sastra lan Basa Baliné sané adi luhung. Pangaptin titiang dumogi sayan akéh krama Bali sané oneng ngaripta indik sastra Bali (kuna lan anyar).


Catetan: Tulisan alit lan tuna punika katur rikala Workshop Guru Pendidikan Agama Hindu SD wewidangan Kab.Klungkung, ring Redité Pon Medangsia, pinanggal 23 April 2017, mapaiketan ring wanti warsa kota Semarapura lan pakéling Puputan Klungkung.


No comments