Nyujuh Langit Duur Bukit

Olih: I Gedé Agus Mahardika

Potrekan Manik Sudra

Tok.... tok.... tok... kletak-kletok suaran pemaluné di balé dangin saha ngencak sepi petengé ané dingin. Don kayuné nu nguntul belus baatin damuh tondén ja madan tuh, suryané tondén endag. Pan Wandra suba suar-suir, nyelagin suaran kedis lan manuké ané nyapa suryané badangin.
“Méméné seduhang bli kopi,” makaukan Pan Wandra sambilanga noltol kayu orderané. Mén Wandra sedek magarapan di paoné ané cenik, maserung bedég maraab séng, krontang-kronteng saha ngaé dedaaran.
“Nah bli, jantosang malu tiang nu ngaé yéh anget, séla kukusé masih kondén lebeng bli,” masaut Mén Wandra sambilanga ngupinin bungut paoné. Andusé makudus ngentasin raab séng, nyujuh pakayonan bukité.
Pan Wandra suir-suir, ngawiramaang pupuh durma tumuli ngulati ring kawéntenan ipuné riin. Pitung tiban suba langkung pemarginé, nganti jani unduké tusing ja ngidaang ngengsapang, sangkan sakité ané nu karasayang. Rumpuh ané kaarsa awinan sengkala né nibenin.
“Né bli kopiné,” Mén Wandra makaukan, katelektekang semu muané muani. Tepukina peningalané suba ngembeng-ngembeng, kenehné karasa suwung mangmung.
“Bli... bli... né kopiné, apa kakenehang bli?” Mén Wandra nyambung matakon saha nundikin né muani.
“Yih... siing,” Pan Wandra masaut, sambilanga nguleh-ngulehang makenyem.
Mén Wandra sujatiné suba nawang, apa né anggona keneh tekén né muani. Ngembeng yéh peningalané laut majalan  ka paoné, negak mapangsegan inget buin tekén paundukané lintang.  
Dugasé ento galahé suba tengai tepet Pan Wandra iteh nampadin tepin tangkid abiané, sagét ipun maserod laut ulung maglebug ngantos keni struk ten éling ring raga.
Suaran nongcrété pacruét ring punyan cengkéhé, saha masalin uyut krama di rurungé. I Wandra ané mara teka uli masuk malaib maelingan, “Mémé... mémé... I Bapa ulung!!”
Méméné ané sedek nyangkutin adiné ngadébras bangun, pesu uling meténé, “nak éngkén Yan, nyén né ulung?” Kondén pegat munyiné saget ramia kramané teka makalukan, bengong Mén Wandra ningalin né muani karomba baan kramané. Prajani suung kenehné, nyalempoh nyalélég di adagané. Krawak-kriwik I Madé Winarti, pianakné ané mara matuwuh petang tiban ngeling di pasarean “emék-emék...”
Kala punika Mén Wandra mara inget tekén padéwékan, ngejer ngetor awakné, yéh peningalané nyarékcék saking bucun paningalan saha nyagjagin né muani, “nak éngkén né bli, to nguda bli nganti kakéné?” Iteh ya ngamik-mik padidina, sambilanga ngusap-ngusapin tatun Pan Wandrané ané nu engsap.
“Dri suud amonto ngeling, né jani éncolang sayagaang ragané ajak naké muani karumah sakit!!" kéto patelan nyamané né madan I Darna mituturin.
Sambilanga ngusap-ngusapin yéh peningalan Mén Wandra masaut “men pianak tiangé nyén ngajak jumah bli? Buina I Wandra kondén madaar.”
“Nah majalan ba Dri da mekejang kenehanga, panaké bli kangajak, bli sing ja ka ngutang keponakan bliné,” kéto pasaut I Darnané banban.
“Né bli ada namping abedik, anggon bekel di rumah sakit,” kéto I Darna nyambung munyiné sambilanga ngenjuhin adiné pipis.
Kaatehang baan carry selem, prajani langité rerem gulem sahasa nyarengin sungsut keneh Mén Wandrané. Neked di Rumah Sakit Umum Bangli, mablicakan batis parawaté mretenin Pan Wandra, nanging tondén masih kedat paninglané.
Bu suaminya harus segera di rujuk ke Sanglah!!”
Ningeh munyin dokteré, prajani kebus awakné Mén Wandra, “nggih pak dokter!.” Kéto pasaut ipuné, munyiné suba ngetor, kenehné mailehan, uling muncuk batis ka pabaané karasa suwung, masriyok yéh peningalané inget tekén pianakné jumah, kéto masih kala nyeledétin né muani ané nyelémpang di ambulané.
Di tengah ambulané, salantang pejalan nuju Sanglah keneh Mén Wandrané ngulayang, saha ngalin-ngalin dija mirib kapelihan ipuné manumadi, nguda jani idéwék nepukin pikobet buka kéné. Sing ada tongos matimbang wirasa, pianak dadua ané setata nandan liangé sadina masih kakutang.
Langkungan kén abulan suba ipun di Sanglah, yén kénkén kadén idup pianakné jumah, sadina sabilang peteng Mén Wandra wantah sida ngetélang yéh peninglan, to nguda ngantos jani Pan Wandra tuara ja makledipan. Nganti tamis telah pamelin abiané, anggon nutugan sakit kasengkalaan ané nibenin. Kéwala abedik tuara ada rasa sangsaya dikenehné.
Sawetara jam 10 peteng, peningalané tuara masih nyidaang ngidem. Mén Wandra pesu uling kamaré, ngulehang angkihan negak di ambén rumah sakité tumuli nyuléngék ka langité, nyaruang yéhé ané ngembeng ngebekin paningalan. Sangkan rindu tekén pianakné jumah ané tusing ngidang nanggehang. Tepukina rawat bulané né terang galang, kadi nundun kenehné Mén Wandra nganti éling ring paukudan.
“Yih dong purnama kapat jani, ngasabha di pura pucak, to nguda mara idéwék inget", Mén Wandra makaengan padidina, gagéson ka ruangane, nyemak canang saha ngacep Batara Sakti Pucak. Teleb kenehne maatur-atur babaturan, makejang sungsut ane rasayang katumpahang mapinunas saking manah las, rikala kenyel, sebet, kangen rindu ken pianak mabesikan sami kaaturan.
"Ratu Batara Sakti, nguda puniki pamargin urip titiang, telas sampun kadirasa sami ne wenten ring paukudan titiang, yening wantah ledang Ratu Batara mapaica, sané mangkin titiang mapinunas, icalang sakancan pikobete puniki, mangda gelis nak muanin titiang seger, turmaning prasida titiang kacunduk malih sareng pianak jumah", kéto atur-atur Mén Wandrané, sambil cegut-cegut maelingan.
Petenge ento majalan, kéto masi sunaran bulané ane ngangsan negehang, tumben luwung karasa kenehne, gumantos ipun mresidayang lelep ring pasarean.
"Bu...bu...bangun bu, bapak mau dipriksa" banban perawate mamunyi nundunin, saha nyulik-nyulik liman Mén Wandrané.
"Nggih-nggih Bu", usap-usap Mén Wandra bangun, ulian lelepne nganti engsap tekéning lemah.
Kala punika taler, magrudugan uling di sisi bliné teka ngenyang Madé Winarti, natad lungsuran, kéto masih I Wandra nutug uling duri sambilanga ngelut raportne. Nyarekcek yéh peningalané Mén Wandra gagéson ngelut pianakné, I Wandra masih ngelut méméné. Sekancan rindune katumpahang, perawat ngajak dokteré ane nyingakin unduké punika milu anyud tekén kasedihan saha ngusap-ngusapin peningalané.
“Men éngkén naké muani Dri?” matakon bliné.
Mén Wandra tusing ngidaang masaut, ketelan yéh peningalané karasa ngisinin petakon bliné. I Darna nyaledetin ipahne ane nyelempang tusing ja makrisikan, bibihne macamok oksigen. “Mendep Dri, suud amonto maeling-elingan, tingalin pianaké nyanan milu ia sebet.” Kéto munyin bliné mituturin Mén Wandra né ngeling calegukan. Né jani lan bareng-bareng ngerastiti mogi ja enggal Pan Wandrané ngidaang seger kadi jati mula, buin I Darna ngisinin munyiné.
I Wandra malaib ngisiang liman bapané, “Pa.. Pa.. bangun Pa.. né tiang jani suba menek kelas 6, tiang maan juara satu pa..!!” kala punika ngembeng yéh peningalan I Wandrané, ningalin bapané ané tuara ja makrisikan. Oyaga liman bapané, saha punika yéh peningalané ané ngembeng ngetél di liman bapané. Tumuli liman bapané maklejutan, jrijiné magembelan ngisiang tekek liman I Wandrané. Saka bedik peningalané nyarepjep.
“Yan...” Pan Wandra nyumu ngomong, sahasa semenge punika karasa sepi, tetangisané mararian, yéh-yéhé ané melusin pipi prajani nyat.
“Bli...bli Madé,” Mén Wandra gagéson nakonin né muani. Diastun tuara ngidaang masaut Pan Wandra makenyem, yéh peningalané ngembeng. Kéto masih ne lianan milu ngetelang yéh peningalan sangkan liange sing nyidaang nyambatang.
“Dé né bli ngabe tirtha Batara Sakti, tunas malu Dé!!” I Darna gagéson ngungkab kréséké ané misi tirtha mawadah pucung atum. Kasiratang kasuginin, kaketelan di bibihné Pan Wandra, kolongané macalegekan, laut makenyem sambilanga ngusud sirah pianakné. Dokteré ngencolang mereksa Pan Wandra, siep tusing pesu munyi, karasa tusing percaya wireh unduké ne sing biasa.
"Bapakne sampun becikan niki bu, gelis pesan niki tiang ngantos nenten percaya !"
Mara kéto dokteré ngomong, prajani masryak galang keneh Mén Wandrané, karasa kadi ulungin bulan. Inget ipun tekén pinunas ipuné dibi lemeng, karasa ledang Ida mapaica, tumuli masasambatan, “uduh Ratu Batara, matur suksma titiang duaning lédang Paduka Batara nagingin pinunas titiang,” saha mecik-mecikin batisné muani.
“Nyak luwungan bli urut tiang?” Mén Wandra nakonin né muani.
Pan Wandra sakatelan nyaledetin batisné, ngangsehang ipun makrisikan nanging tuara ngidaang, patelan ipun masaut, “sing marasa Dri, makrisikan masih tusing dadi.”
Ningeh munyiné Pan Wandra, Mén Wandra makesiab, laut bengong tur matakon cucud, “sekené bli? Da ngaé-ngaé? Neng tegarang kridipang jerijiné bli!!”
“Tusing ngidaang Dri, ba tegarang bli,” masaut Pan Wandra alon, masemu tusing percaya.
Mén Wandra gagéson malaib ngalih dokteré, laut matakon, “punapi pak nika batis kurenan tiangé ten dados krisikane nika pak?”
“Nggih bu,” dokteré masaut laut nyagjag.
Drika dokteré mréksa batis Pan Wandrané, sampun sué kapréksa laut patelan dokteré ngomong, “Bu, niki cokor bapaké rumpuh nika bu, duaning bapak keni struk nika, sané mangkin bapak patut polih teraphy bu.”
Prejani maklesod kenehne Mén Wandra, negak di dampare, bengong tusing percaya, buin yéh peningalané ngembeng.
“Sampunang sangsaya bu, sampunang nganistaang paswécan Widhi, niki sampun ledang Batara, padahal akidik pisan harapan bapak jagi selamet kadi mangkin,” kéto dokteré ngomong, ngedehang keneh Mén Wandrané.
“Inggih pak dokter, nanging niki mrasidayang seger batis nak muanin tiangé nggih ?” Mén Wandra matakon.
“Iraga patut mautsaha dumun bu, saha ngrastiti,” wah amonto pasaut dokteré laut pesu.
Gelis pamarginé Pan Wandra sampun mulih uling rumah sakit, ngaminggu ipun kontrol miwah ngamargiang teraphy nanging tusing masih nyak ngaluungan, balian-balian apune masih suba tangkilina tileh masih buka kéto, nganti telas mekejang isin kantongné, abiané suba maadap, liu masih ipun mautang anggona ngencanin rumpuh batisné tusing masih seger. Nganti kayang jani suba pitung tiban, dija ya ada dingeha balian utawi dokter ané ngidaang nyegerang rumpuh, pasti tekainé. Telah nganti suba uleh-ulehané, né jani ipun magaé tuah anggona mayah utang dogénan, karasa madaarane masansan, buina Pan Wandra tusing nyidayang luas magaé, ulian sanget jengahne sarahina ipun maksaang raga makarya, ngukir pasuh orderan. Mén Wandra masih kakéto, ipun serahina madagang jaja Bali di peken Kidulé, sebilang nedas lemah, nyibak remrem guminé ipun majalan kapeken, mabekel sundih danyuh anggona ngalangin pajalané. Kapah-kapah ipun maburuh manyi, pang maan drepan jijih, anggona dedaaran sawai-wai. Né jani panakné I Wandra ba suwud ujian, kéto masih Ni Madé Winarti suba lakar menek ka SMP, mirib unduké ené masih anggona keneh tekén muaniné.
“Mé... mé... tiang kar luas masuk.” Madé Winarti kauk-kauk majujuk di pamelang paoné. Mén Wandra ngusap-ngusap peningalané laut mesaut, “nah-nah ning, majalan suba, men be ngelah bekel?”
“Ba mé, bekel ané dibi nu mesisa mé! Men mémé nak éngken to ngeling?” Madé Winatri masaut tumuli matakon, “ah sing, né mara sipenan mémé, ngupinin api sipenina kén aoné! Men bliné ija Dé?” kéto pasautné Mén Wandra, ngengkebang sebet kenehné.
“To di balé dangin, ajaka i bapa mé,” Madé Winarti masaut sambilanga majalan kasekolah. Mén Wandra pesu uling paoné, ngaba baskom matekep don. “Bapané, né sélané ba lebeng!! Yan, gaénang mémé kopi?” Mén Wandra ngomong saha nyedogan baskomé.
“Sing mé, né ba bareng ajak i bapa,” I Wandra nimpalin. Mén Wandra milu negak di baléné, kéto masih Pan Wandra iteh ngukir, kapah-kapah ipun nyiup kopi nyokot sela kukusé. Nanging I Wandra bengong, limané tusing ja ngoyong-ngoyong, makejang bitbité, semuné paling.
“Nak éngkén yan, nguda sing ngoyong-ngoyong kakéto?” Méméné nakonin, wiréh ipun sangsi tekén liat pianakné. “Yan nguda mendep?” buin Mén Wandra nyambung metakon.
“Mé.. pa.. tiang jani ba tamat, mmm,” amonto I Wandra ngomong, karasa tusing bani ngalanturang mamunyi, saha nyaledetin mémé bapané. “Nak éngkén Yan? Orahang dogén, mémé jak bapané ningehang,” kéto méméné nimpalin. Ngejer I Wandra masaut, “kéné mé pa, tiang jani ba tamat, timpal-timpal tiangé makejang ngalanjutang masuk buin mé.”
Mara amonto I Wandra ngomong, prajani pemalun Pan Wandrané siep, maadéngan pejanga di sampingné. Laut nyeledétin pianakné ané nguntul, ulian takut ngajak elekné maadukan. Mén Wandra mendep tuara ngidaang mesuang munyi. Kisik-kisik Pan Wandra maekin pianakné, tumuli ningtingan jagut I Wandrané, “tingalin bapa Yan, to ngudyang nguntul,” patelan Pan Wandra ngomong. Saha nyambung munyiné, “sing pelih Wayan nagih kén bapa, jak méméné, patut masih Wayan ngalanturang buin masekolah, to ngudiang Wayan nguntul ngomong, sebenéhne bapa ané ngelek, tuara ngidaang ngisinin keneh Wayané, kadirasa anggon dedaaran sawai-wai bapa tusing ngidaang ngisinin, idup iragané cara kéné masi ulian bapa, ulian ngencanin sakit bapané,” I Wandra nlektekang bapané ngomong, tepukina masih yéh peningalan bapané suba ngembeng ngebekin peningalané, ngaé sebet kenehne I Wandra. Di sampingné Mén Wandra suba ngeling sigsigan, saha nimpalin munyiné né muani, “sing bli, né tuah pituduh Widhi, sing ada bli né ngelah pelihé, sing ada, da nganti bli ngomong kéto, sing ngidaang tiang ningehang munyin bliné! Kéto masih cening, cening kadan suba nawang kenken tiwas mémé jak bapané, kadi rasa meli baas jakan sewai-wai nu ngangsehang, kondén buin adin ceninge I Madé lakar masuk SMP, yén mula tuah dadi idih mémé jak bapa kangguang malu neked dini sekolah ceningé, buin pidan yen ngidaang buin mémé jak bapa nutugan katutugan mémé, nanging ne jani, kangguang malu ning,” masriyok yéh peningalan Mén Wandrané, sambil ngisiang palan ne muani. Kéto masih I Wandra, yéh peningalané ane ngembeng ngetel nyarékcék melusin natar baléné, tusing ja sebet ulian isin kenehne sing misi, nanging ulian nyeselan munyiné ané suba ulung, ané ngaénang reramané sebet nganti maeling-elingan, kéwala abedik mula tuara ada nyetne lakar meratin rerama.
“Pa...tuara ada keneh tiang lakar ngaénang bapa sebet, kéto masih mémé, ampurayang tiang nyambat ane tusing pantes sambatang tiang, jani suud mémé jak bapa sebet, ngidiolas engsapang munyin tiangé ne mara,” kéto munyin I Wandrané, nedehang keneh reramané.
Galahé majalan sawatara jam 10 tengai, I Wandra enu masih nongosin bapané di balé dangin, méméné matanding banten di meten, wireh dinane jani ngesabha Ageng di Pura Pucak, enu masih inget malawat unduké tuni semeng, sebet dikenehne tondén ja ilang. “Pa ajahin tiang ngaé orderan, aluh ae?” I Wandra matakon kén bapané.
“To jemak paet jak pemaluné, tingalin bapa magaé, tuutin gambaré, adéng-adéng naké mara mlajah, pang sing usak pasuhé,” kéto bapané nimpalin.
“Mudri...Pan Wandra...” ada anak kauk-kauk uling rurungé, “tiang, sira nika?” masaut Mén Wandra sambilanga nyagjagin.
“Yé Mbok Putu, negak-negak malu mbok,” Mén Wandra nyambung munyiné, sambilanga masegsag nyemak tikeh pandan. “Ah cang sing ja buin misi negak Dri, nah cutet cang mai jani tuah ka ngidih bungan pipis ané silih nyai, jani ngasabha pang ada anggon cang meliang panaké penganggo ké Pura, jani cang lakar luas pang ada anggona buin nyanan kén pianaké,” mara kéto munyin Mbok Putuné prejani bengong Mén Wandra, ija ya aliang pipis jani, ngelah pipis abedik suba bliang raka banten.
“Mbok Putu do nguel nah, jani tiang mula sing namping, buin mani kauleh-ulehang tiang, mara namping abedik ba anggo meli raka,” kéto pasaut Mén Wandrané banban. Nanging lén  penampen Mbok Putuné, prajani masemu barak muané laut bangras ngomong, “ah nyai mula lebian alasan, yén mula lakar tusing ngidang nguliang da naké nyilih, cang perlu jani nyai makelid, cutetné jani pang ada, ija ya alihang nyi, panak cangé suba ngantiang!”
Munyin mbok Putuné ane dengkak-dengkik dingehe tekén Pan Wandra, tumuli ipun matakon, “nak éngkén to mbok, nguda mauyutan?” Alus patakon Pan Wandrané, nanging katimpalin bangras pasaut Mbok Putuné, “éngkén lané ci matakon, cang mai ngalih utang ngidaang ladne ci mayah? Apa kaanggo ci, tampalan kayuné?,” ningeh munyin Mbok Putuné I Wandra milu pedih laut nimpalin masaut, “akuda lané mémén tiangé ngelah utang wa, nguda wa Putu nganti bangras?”
Ningeh munyin I Wandrané, nyangetang galak pesaut Mbok Putuné, “cai bein besik, awak nu cenik siepang ragané, baang reramané gén ngenéhang, asananga ukudan cainé adapa kén reraman cainé tuara ngidaang mayah utangne ane suba tiban-tibanan.” Ningeh munyin mbok putuné prajani makejang siep, Pan Wandra ngajak kurenané nguntul tuara pesu munyi, nyarekcek yéh peningalané, sing ngidaang nanggehang. I Wandra malaib kakamarné, nyemak céléngan tanah ané suba makelo kapenpenin, kéwala adiné masih bareng menpenin celengane ento nganti bek misi cara jani. Baat kenehne ngetok celengan ane suba makelo pesan jangine pipis, nanging ulian reramane ipun ngedenan kenehne. “Né mé, tiang ada abedik, né baang wo Putu malu apang sing mauyutan buin!” I Wandra ngomong, sambilanga ngenjuhang pipis mawadah plastik. “Dija Wayan maan pipis?” méméné matakon, saha nyemakin plastiké.
“Nah baang gén wo Putu malu mé!” I Wandra nimpalin patakon méméné. Mén Wandra tusing masaut, sambilanga nlektekang muan pianakné ipun majalan nyagjagin Mbok Putu ane majujuk di natahe, saha ngomong sada banban, “Mbok Putu, kangguang malu ne tiang namping tuah abedik, da nyen mbok putu nguel, buin mani yen tiang maan madagang si bayah tiang buin mulih mboke !”
Men kén pipis nyainé?” Kéto pesautne Mbok Putu. Mén Wandra ningtingang plastik selem ane tatada, “néh mbok,” mara amonto Mén Wandra ngomong, sagét becat liman Mbok Putuné nyetotin, laut plastiké kagagah. Makesiab Mbok Putu mara ningalin pipis logam maadukan ngajak pipis kertas ané suba lecek-lecek.
“Apa né Dri, kadén nyai cang tukang parkir baang nyi pipis kakéné, ba petékin nyai pipisé nénénan? Cang tusing nyak ngaba pipis kakéné!!” kéto munyi Mbok Putuné, laut plastike kasabatang ka awak Mén Wandrané. Mén Wandra sepanan nyangkuak, plastiké ulung laut pipisné mabrarakan di natahé. Mén Wandra ngeling sigsigan, sambilanga nildil pipis ané mabrarakan di natahé. I Wandra gedeg pesan  nepukin solah Mbok Putuné, saha nyagjag marengin méméné nuduk pipisé.
“Wo antiang malu dini,” I Wandra ngomong, saha malaib pesu ngaba pipis krécékané. Sing makelo ipun teka. “Néh wo, ne bungan utang mémén tiangé,” sambilanga ngenjuhang pipis 375 rupiah. “Jani sing baat buin wa Putu ngaba pipis, kéwala munyi jak laksanan iwané mara suba sanget maatin keneh reraman tiangé! Tiang mula lacur kéwala enu ngelah pengerasa,” kondén pragat I Wandra mamunyi, nanging Mbok Putu suba pesu, karasa nyampahang munyin I Wandrané. Mén Wandra negak mapangsegan, kéto masih Pan Wandra, bengong nyelselin padéwékan. I Wandra macelep kametene, laut ngampilang belahan céléngané.
Galahé majalan, purnamane suba ngenyor duur langite, I Wandra ngajak méméné suba sayaga lakar tangkil maaturan ka Pura Pucak, kéto masih Ni Madé Winarti suba masalin, laut maaturan di sanggahne. Pan Wandra jumah padidine, ngalebengang jaja laklak ane lakar adapa buin mani semengan tekén kurenané. “Bli tiang luas malu ngajak pianaké, bli lebengan laklake, tingalin masih kukus injine diep nah?” kéto Mén Wandra mabesen ngajak ne muani, “tiang luas pa?” I Wandra nimpalin saha majalan mabanteran ngajak adiné.
Neked di Pura, makejang anaké mabalih, tur ada masi ane ngamikmik. I Wandra ngajak adiné negak di balé pasandekane, ngantiang méméné ngalinggihang banten. Makejang teruna bajange sledetine, macanda saling kedekin, cenik-cenika masih suba rame. “Dé ngudiang bengong, muh kema alih timpalé!!” kéto I Wandra ngorahin adiné. Madé Winarti kituk-kituk, nguntul ningalin kamene ane suba gantut, sandalné suba tipis pesan, laut ipun nyebeng mejek-mejek limané, bibihné sigit-sigita nyaruang elekné. Tlektekanga timpal-timpalné jegeg bagus, mapanganggo anyar, magrendot mamas-masan.
“Dé nak éngkén nyebeng?” I Wandra matakon. Méméné teka uli di jeroan, saha milu nakonén pianakné, “nak éngkén to Yan adiné?”
“Sing tawang né mé, mara orain maplalian ngajak timpal-timpalé ia nyebeng,” I Wandra nyautin munyin méméné. Mén Wandra nyeledetin cerik-cerik ane maplalianan di tengah balé pasandekane, prajani Mén Wandrané nawang apa ne makada panaké nyebeng buka kéto, tuah mula I Madé ngelek ulian tusing mapanganggo anyar. Buine panganggone lecek turin suba gantut. Karesep bane Mén Wandra tekén paundukan, laut ngomong ngedehang keneh panakne, “mai Yan, Dé ajaka ngalih tongos negak di jeroan,” sambilanga ngisiang liman Madé Winartiné.
“Nah mémé jak I Madé malunan kajeroan, tiang ka ngalih timpal-timpale malu,” I Wandra nimpalin, sambilanga majalan nyagjagin truna-trunine ane negak macanda di beten punyan binginé. Negak ipun di samping timpalné ane iteh makedekan, tuara ada ne nakonin, nanging ipun nyumu matakon makenyem sambilanga ngedig paan timpalné, “nak ngortoang apa né, dadi milu besik.”
“Yih, Wandra,” timpal ané gedigine tengkejut masaut. Nanging ane lénan siep, saha nlektekang I Wandra, uling udeng nganti kasandalne tlektekanga, kéto masih bajang-bajangé jelék pesan sebengné. Penganggo I Wandrané mula tuara ja anyar cara ne lénan, udeng putih tlemteman, baju lecek, saput kuning burem buine bolong kena dupa. Kéwala kenehne ening, tulus lakar ngaturang sembah ken Batara. Abesik tusing ada nyautin munyin I Wandrané, makejang iteh macanda, ngalanturang tuturne, nganti kimang ngawit pamuspane makejang bangun saha ngalih tongos negak, tusing ada ne nakonin I Wandra, apa buin ngajakin ipun mabakti. I Wandra sebet pesan kenehne, elek jengahné maadukan, ipun majalan ka tepin bukite sambilanga nguleh-ngulehang bayune ane sebet, yéh peningalané ngetel. Makejang anaké mabakti, nanging ipun manepi padidi, méméné kipak-kipek, ngalain-ngalain panakne, “ah mirib suba ngajak timpalné mabakti,” kéto kenehné Mén Wandra, laut nyakupang lima ngaturang sembah. Sebilang ngidem paningalan tuah pikobetne dogénan né marawat, sing marasa nganti ngetel yéh peningalané laut gelis kausapin. Ditu ipun maatur-atur nunas pamargi ring Batara sakti, mangdane pajalan idupne sida ngamelahang. I Wandra nu mamucu nulengek langit di undag marginé. Liu anaké liwat tuara ja ada ne nakonin. Nganti méméné teka, “yih Yan, sing mebakti?” Kéto méméné matakon, tengkejut nepukin pianakné. “Ba mé, ba duri tiang mabakti mara,” I Wandra nguluk-nguluk méméné, ngengkebang sungsut di kenehné.
Petengé terus majalan, kalemah I Wandra tusing ngidang ngidemang paningalan, ngingetang unduk-unduk ane suba liwat, munyi-munyin Iwa Putuné masih nu marasa dikupingne. Kéwala unduké ento ane ngaé jengah keneh I Wandrané. Semengan nedas lemah I Wandra suba bangun, marengin bapané ngukir orderan. Méméné suba majalan kapeken. “Yan ngudiang tumben semengan pesan suba bangun,” bapané matakon, “tiang kemarengin bapa, tiang ba gedé pa,” wah amonto pasaut I Wandrané.
Ainé suba endag, Madé Winarti suba sayaga lakar masuk, “bli Wayan... bli Wayan...” Madé Winarti kauk-kauk, "”ak éngkén to Dé?” I Wandra masaut, saha iteh noltol orderan. “Nah mai gen malu bli!” I Madé Winarti buin nyambung omongane. “Jagjagin adiné malu Yan, nak éngkén to!” Bapané milu nimpalin. I Wandra tuun nyagjagin adiné, laut nyumu matakon, “nak éngkén Dé?”
“Bli maan nepukin céléngané? Ukana tiang nyemak pis anggon bekel masuk!” Mara kéto petakon adiné I Wandra mendep, kemeg tuara ngidaang mamunyi, “éngkén bli maan nepukin apa sing?” Buin adiné nyekenang, laut masaut I Wandra patelan, “kéné Dé, dibi wa Putu mai nagih utang sik I méméné, magenepan pesu munyiné ulian I mémé sing namping pipis, pisuh-pisuhe imémé diepan bliné, lantas bli inget ken celengan iragane, to belahang bli pipisne anggo bli mayah utang sik wa Putuné Dé,” I Madé winarti marasa sebet, ulian celengane sanget sayangange pesan, “nah bli, men né jani dija tiang ngalih bekel masuk bli? I Madé Winarti nyautin munyin bliné. I Wandra mendep, tusing ngidang mamunyi apa-apa, akijapan inget ipun tekén sisan pis ane tukarane di warung dibi, masegsag ipun nyelukin kantong celanané, “néh Dé, ada siu mangatus tanggun mayah utange dibi, né kangguang malu bekelang Dé nah, buin mani bli kal ngalih gaé, si uliang bli isin celengan madéne,” kéto I Wandra, nedehang keneh adiné sambilanga makenyem.                            
Dinané terus majalan, I Wandra ileh-ileh ngalih gaé ngaba lamaran madasar ijazah SMA, nganti ipun katrima magaé di mini market di kota Bangli. Sebilang semeng I Wandra mailehan ngalih tumpangan, asing naké lewat stope di pateluane, ulian sing ngelah pipis anggone mayah bemo. Adang-adang ipun majalan ka Bangli, pepesan ipun terlambat ngantos ipun welanga tekén bosne, timpal-timpalné masi liu ne uyut. Nanging I Wandra tuah suba mautsaha pesan apang ngidaang ngenenin jadwalne. Kondén genep abulan langkungne ipun magaé di mini market, yen ulian apa kadan saget ipun maan surat ane misi pamecatan tur baange pasangon samas tali rupiah. Rasa sebet pesan keneh ipuné, wireh ulian lacurne sing taen nepukin melah.
Buin mani semengane ipun buin nyumu marengin bapané ngukir orderan. "Sing magaé yan ?" Kéto bapané matakon. “Sing pa tiang ba suwud magaé ditu, ba rérénané ken bosé nak ba liunan karyawan koné,” I Wandra masaut sada nguluk-nguluk apang tusing bapané merasa sebet. Sorene sawatara jam 3, I Wandra pesu kerurunge, dapetanga makalukan anaké ngalih sekaa makajang batu ngajak bias wireh ada proyek irigasi uli di subak. I Wandra nyagjag, laut metakon tekén pemborongé ané majujuk di malun biasé, “Pak tiang ka milu makajang dadi pak?” I Wandra nyumu matakon. “Ah, jelema lengit to pak, da baanga bareng, jelema sing nyak magaé,” kéto anaké ane bareng di seka kajangé ngomong sambilanga ngacemed.
“Tusing pak, tiang ka seken magaé, ngudiang tiang nyak, nyekop bias, ngetok batu tiang nyak pak !"Munyin I Wandra nyekenan Pak pemborongé. “Nah bareng ba magaé ditu, to sekopé jemak, sekopang bias tukang kajangé!”       
Mara kéto munyin pemborongé marasa liang keneh I Wandrané, ngadabras ipun nyemak sekop. Uling panyumu nganti tamis telah biasé padidina tusing ada né nyalinin, kapah-kapah ipun nguadan bangkiangné ulian suba marasa sakit. Kéwala ulian sanget jengahné ipun tusing makirig, adang-adangina nganti biasé telah. Ditu I Wandra dadi ngon-ngonan, ulian bayuné tekén puguhné nyemak gaé. Lantas paekina ipun tekén pamborongé, “dija magaé jani Yan?” kéto patakon pak pemborongé, sambilanga ngenjuang upahné I Wandra. “Tiang durung polih pakaryan pak, mangkin kari ngalein-ngalein,” kéto pasautné I Wandra, sada ngampig-ngampigan bajuné ané lépék ulian peluhné.
“Men gaé apa né demenin Wayan? Yén Wayan nyak, mai bapak tutug magaé proyek, baang bapak sube wayan upah 60 tali awaine,” kéto munyin pak pemborongé. “Nah pak, kakeneh-kenehang tiang malu,” I Wandra masaut bawak.
Ada ba jam 7 peteng, I Wandra mulih, dapetanga suba ada tamiu di baléné, adang-adang ipun majalan, “Yan, mai malu iwané teka nakonang Wayan,” méméné ngaukin, I Darna makenyem, nepukin keponakane ba gedé. Ada suba limang tiban I Darna ngoyong di Badung, jani tumbén ipun mulih iseng ipun malali kaumah adiné.
“Yih iwa, kadan tiang men tamiu uli dija panganggoné nyetil, suba ling tuni wa?” I Wandra nandruhin wane I Darna. "Sing, ne mara sajan wa negak, ba gedé Wayan jani, men dija ba magaé jani Yan?” kéto I Darna nakonin kaponakané. I Wandra nguntul, saha masaut, “oh...kondén magaé wa, tiang nu ngalain-ngalain gaé jani,” mara amonto I Wandra ngomong laut timpaline tekén iwané.
“Nah sedeng luunga Yan, mai ajak iwa ka Badung, ditu magaé ajak iwa, upahne gedé Yan, mara trening Wayan suba baanga pipis 3 juta abulan, nyanan iwa ya ngomongan ngajak bosé,” I Wandra bengong ningeh munyin iwané, “men kepidan maan libur wa, buina dija tiang ngoyong?” kéto I Wandra matakon.
“Aminggune maan prai acepok, yén Wayan mula nyak, sik wané dadi mesaré, nak paek masi tongose magaé ajak pondok wane Yan!”
I Darna nimpalin nyautin petakon ponakané. I Wandra nu masih bengong makeneh-keneh, tumuli masaut, “wa éngkén nah, boya ja tiang lakar nyampahang budin iwane, jek suksma pesan iwa be nyak ngerunguang tiang, sakéwala suba keneh-kenehang tiang, tiang tuah manyama padidi, di pet prada ada apa-apa jak reramane jumah nyen ane lakar ngurusang, yén tiang luas sinah mémé ngajak I bapa lakar ngenéhang tiang di rantauan, kondén buin imémé ka ngenéhang ne len-lénan wa, nah kangguang suba tiang dini kangalih-ngalih gaé malu wa, pang maan masih tiang ngerunguang imémé jak ibapa jumah.”
“Ah tusing kéto Yan, mémé sing ja éngkén jumah ngajak bapané, adiné masi suba gedé jani, yén tuah mara neked di Badung nu ngidaang Wayan ker nelokin mémé jumah,” kéto munyin méméné banban. “Nah yén mula Wayan tusing nyak iwa tusing ja lakar mamaksa, kéwala yen saget buin mani Wayan ada keneh lakar magaé di tongos iwane, orahang dogén wireh durinan iwa pasti maan buin melali mai Yan,” I Darna nimpalin,  megatin munyin adiné. I Wandra nguntul, wireh ngelek pesan ipun ten mresidaang nutugan keneh iwané, “ampura san wa tiang jeg ngelek dadiné ngajak iwa, iwa nganti mameteng mai, jani tiang tusing ngidaang nutug iwa,” kéto munyin I Wandra, ngidih pelih ngajak iwane. “Nah Yan tusing ken-ken !ne jani kangguang neked dini malu Dé, Dri bli kal ka badung malu, ba peteng sajan ne gumine,” I Darna muput satuané laut bangun.
“Nah bli, legaang nyen bli ba ya I Wayan tusing nyak, tiang tusing masih ngidaang maksaang keneh panak bli,” Pan Wandra nyekenan munyi ngajak ipahné. “Nah, nah da, pah jeg,” I Darna masaut laut luas.
Petengné I Wandra trus makeneh-keneh, wireh ne jani ipun sampun patut nyumu magaé, “ané ken kajemak gaéne né, yén nutug iwa sinah lakar joh ngajak rerama, buina ngawai ada dogén anak né nagih utang mulih, i mémé ngajak i bapa suba tua, buin mani yén ada kenken-kenken jumah nyen lakar ngurusang? Yén magaé di proyek ijazah SMA-né anggon gena, pedalem reramané suba tuyuh nyekolahang,” kéto isin keneh I Wandrané inguh.
Buin manine ipun negak ngajak reramane sambilanga ngaé orderan, “pa mé, yén tiang magaé ka proyek éngkén mé, tiang ngidih tetimbang mémé jak bapané jani mapan ada pemborong ne ngajakin tiang magaé?” kéto I Wandra nyumu matakon.
“Sing ja éngkén Yan, men éngkén orahang bapa, yen Wayan suba demen tegarang jalanin malu, nasib jelema Widhine lakar mituduhin Yan, dija gen magaé ba patuh !” kéto pasaut bapané.
“Yén dadi idih mémé kenehang ja malu, sing ada gaé lénan, awak sing buta huruf ngudiang nyemak gaé dadi buruh proyek, sing lek kéto atine?” Méméné nimpalin sada tusing demen tekén keneh I Wandrané.
Ningeh munyin kurenané Pan Wandra géson nyautin, “ah... méméné tusing dadi ngomong kakéto ngajak panak, ba ada keneh panaké magaé to buin cadalin, diapin dija magaé masih pipis ne lakar terima, jeg luas be magaé malu yan, diolas de ngarunguang munyin anak di margane!” masemu gedeg Pan Wandra nuturin pianakné, saha nyeledetin kurenané.
“Nah pa, tegarang tiang malu,” I Wandra masaut. Mén Wandra nguntul tusing ngomong apa, masemu nyebeng, wireh tusing demen panakne magaé dadi buruh bangunan.                   
Dinané majalan I Wandra suba jani magaé nutug pamboronge, uling proyek pamerintah nganti ka pribadi sampun kajalanin. I Wandra jemet pesan magaé, sangkan jengah ipuné tekén kawentenan reramane jumah. Ring salantang pemargi ipun terus malajah, uling dadi pangayah, masang batako, ngantos malajah dadi tukang kayu. Ipun becat pesan nangkep papelajahan, turmaning makejang gaéne di proyek dueginé.
Kala sanja di sisin wantilan desané truna bajange negak saha nyejerang sepeda motor saling paaengin, kala ento I Wandra lewat sambilanga natad kampil cenik ane misi prabot tukang. “Woé, Wandra teka uling dija cai to ngaba kampil, dadi pamulung ci é?” Kéto terunané makaukan, laut kasarengin timpal-timpalné lianan masruyak ngedékin.
“Tiang teka uli magaé bli,” kéto I Wandra masaut, sambilanga majalan, nenten ja ngelek tekén guyonan trunane punika.
“Beh sombong san ci Wandra, awak dadi buruh dogén aeng sebeng cai né,” kéto trunane besikan nimpalin. Nanging I Wandra tusing ngarunguang munyin truna-trunane laut ngalanturang pajalané.
Mén Wandra kala ento sedek mabelanja di warung, “nak ngudiang ja truna-trunane suryak-suryak di wantilané?” Kéto isin kenehne, tur nyeledet ka tongos truna-trunane, tepukine ditu I Wandra majalan natad kampil, tur tujuh-tujuhanga tekén truna-trunine.
Mén Wandra laut nawang tuah pianakné ane kedekine tekén truna-trunine, lantas ipun gagéson mulihan ngepung pianakné, “wé Yan, kadan suba orain mémé Wayan eda magaé dadi buruh, kéto jani dadiné, makejang naké ngedekin, suba iwane di Badung ngajakin magaé Wayan maboya, yen Wayan sing ngelah rasa ngelek, mémé ne ngelek tawang Wayan!!” kéto munyin Mén Wandrané bangras, wireh gedeg jak lekné maadukan, ningehang munyin anak di margané.
Bapané ane sedek negak di baléné maksiab laut nimpalin munyin Mén Wandrané, “nak éngkén to Dri, panaké mara pesan teka magaé, kondén benéh nden mategtegan, sabenéhne madaar orain panaké, to ngudiang munyi baang!”
“Tusing kéto bli, sakit atin tiangé bli, sabilang wai ningeh munyi anaké di rurunge, mara truna-trunane masruyak ngorahang panaké pamulung, sing sakit kéto kenehe ?” Mén Wandra nyautin munyin ne muani.
I Wandra negak di baléné bengong ningehang reramane marebat ulian padawekan ipuné, “Mé Pa, to nguda marebat, mauyutan kakéto saling sautin, nyanan dingehe tekén anaké di rurunge kadane nak kenken nyen,” kéto I Wandra mamunyi banban.
Mé ngudiang mémé sanget ningeh munyi anak di rurunge, tiang anak las nyalanin gaéne ne, taen tepukin mémé tiang makaengan, taen tepukin mémé tiang maelingan?, tiang ane sanget nawang gegaéne ene, da mémé sebet, da pesan mémé ngelek, tiang majanji ngajak mémé muah bapa dini, tiang lakar ngaénang mémé jak bapa bagia, kéwala tiang nunas baang tiang galah, dukung tiang, rastitiang tiang pang ngidaang dadi pianak ne suputra, ngidaang nyujuh apa ne arepang tiang, kéto masih ne arepang mémé,” kéto munyin I Wandrané, nyekenan reramane tekén gaé  ané jalaniné.
To Méméné dingehang munyi jak pengidih panaké, sebenéhe méméné bangga ngelah panak buka I Wayan, panak anak len kondén karuan ngelah keneh buka kéto, nang kenehang, taen kéto panaké sanget nyakitin rerama? tusing cara anak truna ane di rurunge, cegak-cegik nyuryakin timpal, kéwala nyakitin rerama jumah! suba ping kuda bli mawanti-wanti mertane nak mesambeh, tusing ada ane tusing maan eduman yening mula raga suba mautsaha!” tuah amonto Pan Wandra mituturin kurenané, saget Mén Wandrané ngeling, ngelut pianakné, tur masasambat, “Yan mémé ngidih pelih, Mémé be buta, tusing percaya tekéning pianak, pelih mémé suba maksaang keneh méméné padidi.”
I Wandra milu ngeling, “nah mé, da mémé ngidih pelih ngajak tiang, tulah dadiné tiang yen mémé buka kéné, mula benéh buka munyin méméné, tiang masi pelih kondén ngidaang ngaé mémé demen,” I Wandra nimpalin munyin méméné, sambilanga nyeluk kantongné.
Mén Wandrané bangun ngusap-ngusap peningalané laut majalan kapaoné.
“Ndén malu mé!” I Wandra ngaukin méméné, saha Mén Wandra makipekan, “né ada bedik upah tiangé, dija saget mémé ngelah utang bayah malu abedik me, da naké onyange pang ada masih anggon bliang dedaaran,” I Wandra nyambung munyiné, sambilanga ngenjuhang pipis 5 juta.
Mén Wandra maksiab, “kuda né Yan, to nguda liu sajan wayan ngemang mémé pipis, men Wayan suba ngelah bekel?”
“Suba mé, né upah tiangé 3 bulan, aba suba makejang mé,” I Wandra masaut laut makenyem, kéto masih bapané ané negak di baléné milu makenyem nepukin kurenan ngajak panakne suba buin adung.
Madé Winarti teka uling rurunge sambilanga nyuwun ember, laut kaukine tekén bliné, “Dé, mara teka uli mandus? neng mai malu akesep!”
“Nah bli, tiang ngejang besaan malu,” kéto Madé Winarti masaut, ngejang ember laut nyagjagin bliné.
“Nak éngkén bli?” Madé Winarti matakon saha makenyem.
I Wandra nyeluk kantongne, laut ngenjuhin adiné pipis ,"ne pipis pasilih isin celengan Madéne ane getok bli, pang ada bliang Madé baju baru", kéto I Wandra ngomong sambilanga ngajengit nyandein adiné.
“Ah lebian ne bli, nguda liu pesan, nah yen suba kéto idih tiang bli,” Madé Winarti masaut, ngusap-ngusapin limane di celanané laut nyemakin pipis ane enjuhanga tekén bliné.
“Bapa sing maan eduman yan?” Bapané milu nyandain sambil makenyem. Rasa liang pesan makejang sanjane ento.
Dinané terus majalan Pak pemborongé demen pesan ngajak I Wandra, kija-kija ipun setata ajaka, uling ngitungan bahan proyek nganti magenepan. Asananga jani ipun ne duegan tekén bosne. Ulian ento timpal-timpalné di proyek liu ane tusing demen, turin marasa iri. Nyumu ada ane misuna, nyelek-nyelekan ipun di arep Pak pemborongé, ngantos ngaé Pak pemborongé branti.
“Wandra mai malu cai,” kéto bosne ngaukin I Wandra ne sedek masang ris baduur.
“Kenapi pak, mangkin dumun tiang durung wusan, malih ajebos manten pak,” kéto I Wandra masaut banban. Bosné laut nyagjagin I Wandra, muane masemu barak, wireh suba kena kapanes-panesin baan buruh ane tusing demen tekén I Wandra. Laut uli beten ipun dengkak-dengkik, nuding-nuding I Wandra, “ih Wandra, suba bani cai ngalawan waké, orain waké tuuun, tuun malu cai.”
I Wandra maksiab, kéto masi timpal-timpal ane lénan. Adang-adang I Wandra tuun uling prantose, "nak kenapi niki pak, wenten napi dados bapak branti, tiang wenten iwang gih", kéto I Wandra matakon, sabilanga nyulengek nyaledetin pagaéne.
“Ah cai, mara amone kebisan caine, cai suba bani ngalawan wake, bani cai ngorah-ngorahin timpal ne lénan buine ngaku dadi bos, mara wake demen ngajak pagaén caine da cai nyansan ngendah nah, wake tutur-tuturang cai orang cai sing bisa magaé, keneh caine kenken Dra, wake ne ngelah gaéne ne, cai tuah buruh,” kéto Pak pemborongé nguel, kangin kauh munyiné. Kéto masi I Wandra tusing ja ngerti apa ane orahange tekén Pak pemborongé, sambilanga nyeledetin timpal-timpalné lénan, kéwala makejang mapi sing rungu tur iteh magaé.
“Tiang ten wenten madue manah kenten Pak,” mara amonto I Wandra masaut buin timpaline tekén Pak Pemborongé, “ah cai de buin lebian munyi, suba liu buktine, suba liu ane ngorahang, ne jani suwud cai magaé dini, ne pipis upah caine, kadung sajan wake ngajakin cai magaé,” kéto munyi Pak Pemborongé, sambilanga nyamparang pipis sik I Wandrané.
Timpal-timpalné ane bareng di duur, gagéson tuun laut nyagjagin pemborongé totonan. “Nak éngkén niki pak, dados bapak kasar kenten ngajak I Wandra, amonto seleg naké magaé dini pak, nguda ceg liu pesan baang bapak munyi anaké?” kéto patakon timpal-timpalné ane demen tekén I Wandra, tusing terima timpalné baanga munyi tekén bosné. “Ngudiang cai makejang milu uyut, cai buruh dini, magaé benéhang de makejang urusanga!!” tuah amonto pasaut bosné laut magedi.   
Semeng di beten bukite aine suba endag, kéto masi siape suba siep ngaruyuk.
“Méméné nang dundunin I Wayan, suba tengai,” kéto Pan Wandra ngorahin kurenané. Mén Wandra laut nogtog kamar panakne saha makaukan, “Yan..Yan..suba tengai, tusing magaé?”
I Wandra pesu laut negak di amben umahne, "mai Yan dini bareng negak ngajak i bapa, suba seduhang mémé kopi,” uli balé dangin Mén Wandra ngaukin pianakné. I Wandra nyagjag ke balé dangin laut patelan ipun ngomong, “me pa, tiang suba suwud magaé sik pak pemborongé !”
Mén Wandra tengkejut laut matakon, “nak éngkén lané Yan, mémé tuara ja nombaang Wayan magaé to nguda Wayan suud?”
“Tiang suudanga ken bose me, ngangin kauh munyiné sing nepukin unduk, tiang sing nawang masi apa ane anggone sel ken bose,” kéto I Wandra masaut.
Kondén pragat I Wandra ngomong saget ada anak teka uli rurunge, “Om Swastyastu, Wandra...! Wandra...!” ningeh munyiné ento I Wandra nyagjag, tepukine timpal-timpalné ane teka saha maaban-aban.
“Yih...nak ngudyang ne blin-blin tiangé tumben melali, mai malu negak,” kéto I Wandra nyapa timpal-timpalné, sambilanga nyemak tikeh.
“Nak éngkén ne bli tumben? tusing magaé éngkén makejang né?” I Wandra nyambung matakon.
Timpal-timpalné negak, tumuli masaut, “kéné Yan, bli mai ngajak makejang tuah nyelap ka ada satuaang ngajak Wayan, bli patuh masi suba mareren magaé sik bose, bli tusing demen magaé ngajak bose ne sing bisa ngargain buruh.”
“Men apa kasatuaang bli ngajak tiang ceg seken sajan asanange?” kéto I Wandra matakon sambilanga makenyem. Méméné nyelag teka ngaba kopi, “niki pak, kanggeang wanen niki.”
“Nggih.. nggih bu, ten kenapi, tiang ampun ngarepotin niki,” kéto timpal-timpalné I Wandra nyautin.
“Tén durusang inem pak, ledangang driki dumun!” Mén Wandra masaut sambilanga makenyem laut majalan ka paoné.
“Kéné Yan, bli nawang Wayan dueg pesan magaé, buine maitung-itungan Wayan masi dueg, ne jani bli mai ngelah keneh lakar ngajakin Wayan magaé, nah... melajah morong gaé ane cenik-cenik malu Yan, bli ngajak timpal-timpale dini suba ngelah masih kenalan pemborong-pemborong gede, jani iraga nyemakin borongan gaéne dogén malu yan, sambilang magaé, sambilang malajah, ngudiang men raga ngelah kebisaan oyongan?” kéto munyin timpalné ngajakin.
Kéwala I Wandra mendep wireh ipun tuara kresep tekén apa ane orahanga ngajak timpal-timpalné, ipun bengong.
“Men éngkén Yan, nguda mendep? cutetne wayan da takut, raga bareng-bareng nyemak gaéne kéwala yén Wayan sing nyak, bli masi sing bani lakar nyalanin ulian bli nawang Wayan dueg turin becat magaéne yen sing ada Wayan asanange tusing ngidaang bli ngitungan gaén anaké,” kéto timpalné nyambung matakon ngajak I Wandra.
“Tiang tusing pedas bli, ulian tiang tusing ngelah pipis nang keteng, éngkénan dadi pemborong bli?” mara amonto I Wandra ngomong timpal-timpalné suba masuryak ngedekin.
“Wayan…, Wayan Wandra, bli masih tuara namping pipis, keneh bliné tuah morong gaéne dogén, tusing ked bahan Yan, raga tuah meragatang gaéne dogén, bahane si ba ane ngelahang gaéne nanggung Yan.”
Ningeh munyin timpalné buka kéto mara I Wandra karesep. “Beh dong tiang salah tampi ja bli,” kéto I Wandra nimpalin sambilanga kedek. “Nah lamun kéto bli tiang nyak dogén, mungpung tiang ngoyong masi jumah, men buin pidan nyumu magaé bli ?” I Wandra nyambung matakon.
“Nah kaalih-alihin bli malu yan, kéwala sing ja makelo, wayan sayaga dogén!” kéto pasaut timpalné ane madan I Suta. 
Nuju Tilem, I Wandra sedek maaturan ngajak mémé lan adiné di sanggah, I Suta teka laut negak di balé dangin nutur ngajak Pan Wandrané.
“Yih bli Suta, ba makelo?” I Wandra matakon laut negak di sampingne.
“Bli ba maan borongan Yan, borongan aji 35 juta, ngaé kantor telung kamar Yan,” kéto I Suta nyumu ngomong.
“Beh nguda enggal bli, men ajak kuda magaé, dijane tongosne?” I Wandra cucud, ulian demen atine.
“Ajak 6 Yan, yen kuangan si aliang buin pangayah,” Kéto pasaut I Sutane.
“Men buin pidan nyumu magaé bli?” I Wandra buin matakon.
“Nah ne be Yan, tuni anak suba nyumu nasarin, kéwala buin mani ane seken majemak gaéne Yan,” timpalné nyautin.
“Nah lamun suba kéto bli,” I Wandra nimpalin. “Buin mani semeng alih bli mai Yan, jani bli mulih malu, nyekenan ngajak timpal-timpal né lénan,” kéto munyin I Sutane laut bangun. “Nah...nah bli,” I Wandra masaut, sambilanga nutug ngatehang I Suta pesu.
Suba bulan-bulanan I Wandra nyemak gaé dadi pemborong, sekancan borongane becat pegainine, turin tuara ada cacadné, ento mawinan liu anaké ngalih I Wandra orahine morong pagaéne. Mirib jani mara nyumu rasaange pasuecan Widhine, jengahne mabuah, puguhne ngamangguh. Sakabedik I Wandra dadi pemborong ne kasub. Diastun nu muda buine mara-mara dadi pemborong, ipun suba ngidaang mayahin utang reramane. Di desané ia dadi ngon-ngonan, tusing buin ada anak ane bani nuturang.
Nuju sanjané teka uling magaé I Wandra negak di ambén umahné, talektekanga bapané majalan kisah-kisah nganggo tungked, sledetine makejang saisin karangné, kéto masi paoné ané maserung bedég, adiné ané mara teka nyuwun émbér masih tlektekanga. Majalan ipun kapaon, tepukina méméné sedek ngupinin api aji sémprong nganti cunguhné badang misi adeng. Sebet buin keneh ipuné nepukin unduké punika, nu liu pesan karasa pikobeté ané tondén ngidaang kapuputang, tumuli ipun majalan ngamenékan, nyujur muncuk bukité, munduké tanggu kelod. Drika ipun bengong nyingakin kawéntenané asri, rawat Désa Démulihé nganti pasihé ané ejoh uling gumi Bangliné tingalina, tumuli ipun nyulengek langite ane karasa tusing ja buin tegeh, kokokane maririgan makeber ngaja kauhan, ngiringan suryané ané enceb nyalinin rawat langit duur bukité. Desiran anginé sahasa ngaé iing kenehné, tumuli ipun masasambat, “Ratu Batara, saking driki titiang pacang nyujuh langité, ngarincikan pamargi urip titiangé gumentos sida ngaénang bagia reraman titiangé.”
Saha punika bulané endag, kadi ngenyemin paukudan I Wandra né sedek teleb masesambat. (*)


I Gedé Agus Mahardika
Embas ring Demulih, 17 Agustus 1991, tamat ring Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama IHDN warsa 2013. Mangkin meneng ring Ds. Demulis, Kec. Susut, Bangli.

No comments