Puisi Gdé Dharna; Puputan Badung

Puputan Badung

Sumber Gagambaran; commons.wikimedia.org

I

Damuh semengé mademang damar Sanuré

Langité sampun masawang barak

Daweg kulkulé katepak nyigit kiapé

Wadwané digelis ngungkab lawangan

Matakén ring kayun – tan wénten paruman

Suaran kulkul – suaran kayun karama

Suaran kayun kang diri

Sampun masikian dados urip

Nika mawinang sami medal

Saling takénin sareng sameton

Taler tan wénten sujati uning

Ring pasisir ombaké makidung

Nyanggra wadwané ngaksi sakunar

Dibi sandé kapastu batara Baruna

Ngengsut ring pasisir mabendéra Welandi

Sri Kumala druwén sodagar Cina

Kwéé Ték Tjiang sané kasambat

Wadwané sami uning

Tawan karang sampun kaanyut

Napi malih patut margiang

Yan tan nglaksanayang tatwam asi

Ngenjuhang asih ring sang sodagar

Kaicalan bawa kagebug ombaké magulung

Kadi bisbis kamudiné ombaké mabalik

Punggawa Sanur ngalebar baos

Mangdén wadwané nyadia mangebag

Dosa yan malaksana corah

Maling barang ring tengah kapal

Sami sayaga nampi pangandika

Ngebag perahu wangkang semeng lan dalu

Ombak Sanuré tan sida kauduh

Nyarengin asihé ring pasisir

Ombaké sayan magunung-gunung

Ngebug sakunaré masibak-sibak

Bangkén nyané kagampilang

Ka Désa Béaung tan doh ring Sanur

 

II

Kwéé Ték Tjiang luas ka Buléléng

Nangkilin Residén Bali lan Lombok

J. Éschbach ring Singaraja

Saking iriki satwané kaulat

Kasekarin kembang lading

Kasiratang ring tanah Badung

Ambuné pengit manusuk manah

Aturé banban ngawelas asih

Nayané kagantung ring matané kupit

Ngaturang kapalé kampih ring Sanur

Barangé kajarah ring pasisir

Wadwa Badungé mapatuh daya

Tan sujati nyadia mangebag

Résidén nampi aturé pangus

Dané uning kijapané tuh

Nyimpen naya ring bongkol kemikan

Karasa tan yukti raja Badung megat subaya

Napi malih mapatuh daya sareng wadwa

Ngaruruh kasujatian atur

Kontrolir Schwartz dados utusan

Raja Badung tan kapanggih

Punggawa Sanur kanampekin

Nyaratang parindikané jati

Ombak Sanuré pinaka saksi

Sinah sampun selangé mabukti

Atur Cinané wantah kakawian

Tatujoné mapikolih bati

Mangdén Raja Badung manyangkol pocol

Akuwéh ajin kapal lan gaji para kelasi

 

III

Sampun suwé kanjantos indiké puniki

Gubernur Jénderal Van Heutz girang ring manah

Polih jalaran ngalepit janji

Sané kasurat 13 Juli 1849

Daging nyané sampun sinah

Gubernur patut nyungkemin awig Baliné

Ngamanggehang kawibawan para agungé

Punika kocap tan patut lanturang

Duaning lémpas ring daging awigé

Sané kamargiang sajebag nusantara

Sri Kumala kaanggén anjan

Kwéé Ték Tjiang kasadekin

Ngésgés Badungé naur kapocolan

Nyerahang jinah sodagaré kupit

Pitung tali limang atus rupiah tan dados kirang

Gusti Gdé Ngurah Dénpasar

Agung Badungé mawibawa

Benduné kasimpen ring méru sarira

Kadi borbor kayuné miragi

Pinunas juragan Sri Kumalané

Kapatutang malih Résidén Baliné

Premangkin sida ngandapang iketan sawitra

Tan sida panjang ngandika

Pinunasé tan mantuk ring kayun

Rarisang lanturang ring tuan résidén

Badung tan pacang nagingin

Yadiastun akéténg bolong

Aputih kuku tan marasa salit

Napi malih corah ring gubernemén

Utusan mawali ka Dén Bukit

Ngandong puyung ring duur kapal

Unteng manahé sampun macihna

Raja Badung tan pacang nagingin

Larapané sané katunas

 

IV

Van Heutz nuncapang ngalebar naya

Agungé ring Bali sami katangkilin

Mangdén kayun maing Badungé

Rurung dagangé patut empetin

Pasar Badungé mangdénnya mungmung

Klungkung, Tabanan méweh kabelat

Saud pangandika sampun janten

Salulung sabayantakané dados unteng

Duk panglingsiré kantun ajeg

Rurung dagangé tan sida kabendung

Lawat batiné ngicalang takut

Nyilib manguak pagehané pingit

Ngawinang i welandi dukané nadi

Kapal-kapal sami kagelar

Miyak sagara Badung, Tabanan

Manahé kaanggén patakut

Badung, Tabanan tan magejiran

Sayan maleging corah Welandiné

Laksanané ngukir dadalan

Tingkahé léak némblék

Ngulik jalaran ngentungan wéci

Tatujoné wantah nunggil

Awig gubernur jénderal mangdén mamargi

Sajebag nusantara

Agung Baliné wenang nginutin

Pocol perahu wangkangé kapayasin

Kaoncérin béa kapalé matakut

Patut kataur tan dados kelidin

Yan yukti Badungé ngamenggahang sawitra

Gusti Gdé Ngurah Dénpasar manyungklit keris

Swabawané bag kadi langité ring wates soré

Bayu premanané ombak kaulu pasisir Sanur

Baudanda lan punggawa sami sayaga

Nyangga sadripuné pacang rauh

 

V

Van Heutz nyaliksik galah sané anut

Nglaksanayang brangtiné sampun mabukit

Negen kimud kalih warsa lintang

Tan sida ngendukang jagat Badungé

Tangkeng, kulit banténg alas Baliné

Pamuntat utsahané managih pocol

Sampun katanem ring dasar sétra

Kaurug bungkalan gunung agung

Tabuh gendér sampun bebatélan

Damar gantungé kaminyakin

Raksasané ngelur mamegat ombak

Roras Septémber 1906

Suryané kantun mengkeb ring bukit nusané

Kapal-kapal welandiné majajar

Magehin ombaké ka bibih pasisiré

Duang tali telung atus roras serdaduné seregep

Pitung atus petang dasa siki mandor lan kuli

Nyantos perintah pangliman perangé

Mayor jéndral Rost Van Tonningen ring kapal both

Mapaiguman sareng pangabih

Ngétang dauhé pacang nedunang balané

Ombak Sanuré saling maluin nyujuh pasir

Masuryak kawedar anginé nyirsir

Ngawangun semangat para prajurité

Mabéla pati ring nagari

Bakti ring pertiwi

Suryané sampun sondoh ngauhang

Panasé sayan ngendukang

Utusan tedun nangkil ka puri

Daging aturé mabantang asiki

Mangdén i ratu naur kapocolan Cinané

Kaimbuhin béa sané sampun kawedar

Mawates wantah kalih raina

Yan tan kayun bedil pacang mabaos

Akidik tan goyah ngagem swadarma

Pageh ngajegang kaagungan jati

Wibawané kasungsung ring muncuk gunung

Citané kagantung ring garis langit

Durhakané kajantos ring muncuk keris

 

VI

Empat belas Septémber 1906

Wates geraké sampun ulung

Serdaduné katedunang

Sanuré kaanggén pangancan

Ngembat yudané ka nagari

Mabaris balané ngebag désa

Semengé kantun matekes damuh

Ngundap serdaduné ngalébang damang

Wenginé mategul takut

Prajurit Kuta lan Badung nagari

Nganyudin musuh kadi balabar

Kapapas bedil keplugané ngawag

Siat dadakan serdaduné cengag

Mimis meriyemé kasambehang

Nambakin prajurité masuryak lantang

Satian wadwané kasandegang

Mawali ka tepi nagari

Hujan mimisé kakelidin

Saking kapal meriyemé kautahang

Puri nagari kapipitang

Dénpasar, Pemecutan kapucukang

Ngayomin serdaduné ngentungang tindak

Mirig Kesiman ping ajeng kauwak

Kanggén titi nungkangin kota

Saking abian prajurité nyerit

Nibakang keris ngentungang takut

Serdaduné yatna manyangkil uyah

Ring tanah Jawi sampun kaemban

Élah mamedil makebat angob

Kaperwiran wadwané satia sujati

Tulus bakti ring ibu pertiwi

Tan suwé Kesimané runtuh

Puyung puriné taluh tan pasari

Sami magingsir ka Dénpasar

Ninggal sawané magetih-getih

Madugdug ring abian-abian

 

VII

Duang dasa Septémber 1906

Bola apiné maunda-unda miyakang angin

Nyujur puriné sinah puun

Langit Badungé kaliput andus

Ucem swabawané ngukirang wangsit

Serdaduné sayan nalesek wates kotané

Keplugan bedilé saling sautin

Meriyem lilané tan sida nambakin

Tungkangan welandiné ngiterin puri

Sarat manahé pacang manangkep

Agung Badungé panceré kukuh

Sepin puriné nyimpen subaya

Satiané karoncé mabenang tulus

Lawangan agungé kicalan lait

Kakilit wastra putih-putih

Lanang istri, lingsir anom mapayung keris

Medal tan pasuryak manyujur musuh

Tabuh kayuné pulung pastika

Ngukuhang satiané sujati

Puputan… puputan…

Aji langit ibu bumi magejeran

Nampi pawalin okané sami

Makangpuh baktiné ring nagari

Ngarajegang wibawan Baliné jati

Ring pretisentanané mangkin

Taler sané pacang rauh

Sampunang lali ring Badungé nguni

Muputang aji antuk puputan

Mangkin Badungé nyantosang

Indayang takénin ragané

Napi sané pacang kaaturang?!

 

No comments