Ngelawar Linuh

Olih: Wayan Agus Wiratama
Sumber Gagambaran; https://pixabay.com

Tokoh-tokoh ring Naskah
PAN KOMANG       
GUNG AJI                
MALIS                      
KEMPUR                  
DAGANG                 
PURNA                     
MOLEH                     
BALIAN/ GUNG KALÉR


LAMPU KARI PADEM. MALIS NGORÉNG KABASA RING PRANTENAN SANÉ KASEDIANG RING PANGGUNG, SUARAN LENGIS MADAGING BASA KAPIRENGIN NGANTOS PENONTON. NANGING IPUN ENGSAP SARENG ULAM SANÉ DURUNG MAGETEP. MALIS ANAKNÉ JEJEH-JEJEHAN, SEBENEHNÉ IPUN JEJEH SARENG LINUH SANÉ SERING LAN SUÉ MEDALNÉ NANGING IPUN SOK-SOKAN NGENAH BANI. LAUT PUNIKA LAMPU NGENDIH ALON-ALON. MALIS  MEDAL SAKING GENAH SANÉ SEKADI PRANTENAN LAUT KA PANGGUNG ANGKAB-ANGKAB MAKTA SÉNDOK NYAKAN SAMBILANGA MANGGIL KEMPUR, IPAH IPUN.

I
MALIS                       : “Mbok… Mbok.. Mbok.. dija blakasé nah? Aduuuh! Lakar ngetep bé, blakas tusing ada. Lén inguh gati tiang jatiné. Kéné dogén unduk guminé. Sabilang wai jejeh. Mara macelep ka paon, suba kosok linuh. Macelep ka WC masih kosok linuh. Kéngkénang magaé yén kéné dogén unduk guminé. Ba telung wai tiang sing bani kayeh. Aéng bek linuhé! Blakas ilang jek linuh suba ngranang!”
Kempur ngranjing ka panggung makta émber sané puyung, laut ngambil dagdag oot poral, talenan, lan tiuk sané sampun kasediang ring panggung lantas ngadon amah-amahan kucit (ngaet dagdag lan ngaduk poral)
KEMPUR                   : “Suwud monto ngemél-mél. Iluh patuh dogén ajak linuh, sing nengil-nengil. Nu semenganné. To tolih naké kuluké bengong nolih iluh ngemél-mél. Biasa gati kilangan barang. Ané ada dogén anggo Luh! tiuk anggo lamun kéto.”
MALIS                       : “Men nyén ané tusing inguh mbok, kéné dogén sebilang wai. Lén blakas kija kadén lakuna. (Paling ngalinan blakas)”
KEMPUR                   : “Tusing ja wai buin petekanné, Luh. Nanging jam! Tiuk malu anggo!”
Malis medal ajebos saking panggung lan ngambil tiuk sané sekadi belakas gedé, nanging nénten bes gedé. Wusan punika ipun ngeranjing malih.
MALIS                       : “Nah, ento suba ngaé tiang inguh, Mbok. Jek jelékan tekén idup pas Zaman VOC dogén rasané. Yén linuhé cara dagdag, jek suba kaet tiang uli dugas né!”
KEMPUR                   : “Cara taén idup di jaman penjajahan gén Iluh. Pang tawang luh, dugas to ngajeng gén kéweh. Sing cara jani. Pekak Mangku dangin tawang Luh? Jero uning jaman penjajah. Kak Mangku takonang jani kéngkén rasané idup pas to. Jek, mabet idup paling kéweh dogénan mara ada linuh. Bedik-bedik melihang linuh! Blakas ilang linuh koné ngeranaang!”
Malis medal saking panggung lan ka prantenan malih, sekadi anak ngambul. Dugas ento mepalu suaran talenan sané anggéna olih Kempur ngaet dag-dag lan penggoréngan saking prantenan olih Malis.
MALIS                       : “Kéngkénang men mbok. Sing ngidang ngudiang tiang ulian linuhé ené.”
KEMPUR                   : “Lamun sing ada linuh, apa dogén pragatang luh semengané? Nyakan suba lakar suud, panak suba mabekel ka sekolahan, amahan kucit ba lakar pragat. Gaé ané cen uyak linuh, Luh? (Sunyi ajebos sekadi galah antuk Malis makeneh)”
MALIS                       : “Pokokné linuhé ené nyajang gati, Mbok. Mbok, suba suwud? Da kalaina tiang. Antos di sisi. Sing bani tiang pedidi di paon.”
KEMPUR                   : “Mbok bin kejep gén suba suud, Luh. Mbok lakar ngemang céléngé ngamah, céléngé suba uyut di teba.”
Malis ngeranjing ka panggung sépanan ngantos angkih-angkih.
MALIS                       : “Tiang suba suwud mbok. (nyengir sekadi anak sané nutupin jejehné) Mbok… sebenehné tiang dot ngorta seken ngajak mbok. Pan Komang né mbok! Pan Komang!”
KEMPUR                   : “Buin ya mamitra? Beneh sing mulih-mulih poloné!”
MALIS                       : “Jikping kriming! Tusing ja ento. Pokokné tiang inguh ulian Pan Komang, mbok. Ngéngkén kadén ya sing mulih-mulih”
KEMPUR                   : “Kéngkén Pan Komang, Luh?”
MALIS                       : “Suba tiang tombang meli tanah lad jeroné Ida Kak Balian jek bengkung masi. Nanging, sing luung dini ngorta mbok, nyanan ada pisagané ningehang. Lan di tengah ngorta mbok.”
KEMPUR                   : “Enah Luh, nanging kucité suba uyut. Lamun kéto mai ka teba malu ngemang kucité ngamah.”
Maka kalih praginané medal saking panggung. Lampu padem alon-alon.

II
TIGA ANAK LANANG SAMPUN SIAP RING PANGGUNG. KAPIRENGIN SUARAN GELAS LAN KRAKAK-KRIKIK ANAK NGORTA. LAMPU NGENDIH ALON-ALON. ANAK LANANG NIKA LAUT MAGÉNJÉKAN LAN MATUAKAN. GENAH TONGOS NIKI RING BALÉ BANJAR DI AREP PURINÉ GUNG AJI. (DADOS NGANGGÉ SETTING KAPERTAMA, NANGING NGANGGÉ PLANGKAN. PRANTENAN MANGDA KAUBAH DADOS WARUNG TUAK)
MOLEH                      : “Stoop malu stoop! Gung Aji ngiring angkat dumun sajengé. Pang ten dados akah nyuh nika gelasé.”
GUNG AJI                 : “Béh cai bisa dogén (Sambil ngangkat gelas) Gung Aji sedeng liang né, apa tagih ci jani kal beliang Gung Aji. Sedeng ada rejeki jani Gung Aji.”
PURNA                      : “Mangkin dumun Gung Aji. Pang ten iwang niki, napi mawinan Gung Aji liang sekadi niki? Mangkin dumun (makeneh) Gung aji liang mawinan Gung Aji ngadol tanah. (majeng ring Gung Aji) Ten kénten Gung Aji?”
GUNG AJI                 : “Patut. Adi cai nawang?”
PURNA                      : “A.. anuu. Kénten tu. Nah, wawu kan atu kalah metajén. Biasané kan atu sebet yéning kalah metajén, nanging mangkin ten sebet, napi men lianan kén ngadol tanah. Na.. nanging tiang anak iseng-iseng nika tu Gung Aji. Tanah sané ring dija mangkin jagi kaadol tu? Ring baléran puri nika? Napi jero ring pamucu désa?”
DAGANG                  : “Gung Aji polih manten pelanggan tanah di jaman gerit sekadi mangkin. Sampunang manten jero sané ring bucu désa, Tu. Nika boyaja tanah biasa. Kocap nika tanah sané kapendemin bebekalan sareng  Ida kak Balian ajung Gung Ajiné nika.”
GUNG AJI                 : “Mendep gén nyi luh. selegin medagang, pokokné jani Gungg Aji sedeng happy. Nambah minum? Pesen dogén Gung Aji mayah.”
PURNA                      : “Jakti niki, Tu? (Purna mageluran majeng ring dagangé) Mbok lawar abesik, saté apiring cara biasana mbok. (majeng ring Gung Aji) Suksma tu Gung Aji, tiang ikut happy, niki. Leh, ci sing nambah? Koné layah basang ci teka uli uma.”
MOLEH                      : “Sing perlu ci metakon. (majeng ring Gung Aji) Tiang malih siki nggih Gung Aji? Kidik manten, ten ja kepéh napi jinah atu wusan ngadol tanah nika. Lawar dua porsi mbok, saté dua porsi, és téh, krupuk kulit besik, ajak tum bin telu, mbok.”
DAGANG                  : “Sing dadi pabedikin cai mabelanja, Leh. Patuh cara bonan cainé dini.”
MOLEH                      : “Pokokné mbok tenang gén. Catat-catat gén malu. Tapi jani anak ditanggung Gung Aji né!”
PURNA                      : “Cai bedikin mesen. Pedalem Gung Aji.”
MOLEH                      : “Gung Aji lagi kaya cai.”
GUNG AJI                 : “Tanah Jero di bucun désa to suba tusing ngasilang apa. Biu sing nekang apa, durén ba mandul sing mebuah, dagdag masih berag. Misi gedong tua ané pedemang siap lan sing dadi anggo apa to gén. Jani jaman suba maju, ngudiang ngurusang tanah ané suba sing nekaang. Kan luungan adol Gung Aji to tanahé. Dugasné Pan Komang nagih meli, wiréh ada tamu uli dura negara sané nagih nganggo villa tongosé ento.”
DAGANG                  : (Sebeng Gawat) “Gung Aji jagi ngadol tanah jero  nika? Sampunang kénten, Tu. Tiang jejeh ulian Gung Aji ngadol tanah nika, guminé mangkin sekadi puniki.”
PURNA/ MOLEH      : “Mbok, siep! (majeng ring Gung Aji) Pokokné patut nika Gung Aji. Lawar bin sik mbok.”
MOLEH                      : “Ampura tu Gung Aji, tanah linggah sekadi punika aji kuda adol Gung Aji? Napi maksudné Pan Komang madaging tamu saking dura negara? Ten ngerti tiang niki.”
PURNA                      : “Cai mula lengeh. Buin metakon sané suba karaosang olih Gung Aji. Pasti Pan Komang lakar ngaé Villa! Di Ubud ba kosek tongosé cai, jani bulé-bulé kal ka désa ragana lakuna. Patut gati nika keputusan Gung Aji. Yén tanah Gung Aji maadol dadiang villa jak Pan Komang, sinah tamu-tamu mancanegara mai lakaranga melali, sinah désan raga maju. Pokokné maju, ju, ju, ju, setuju. Gung Aji ba berkorban untuk désan iragané pang tawang cai lengeh. Mbok, pirengin masi ortan tiangé.”
GUNG AJI                 : “Nah itung itungan Gung Aji mula kéto. Nanging boya ja wantah ulian ento. Cai pasti nawang. Di puri suba tusing cara ipidan. Gung Aji makarya ka carik dogén, dija ngidang ngarawat puri ané gedé kéto?! Gedong suba tua, témbok panyengker, merajan lan candi masih patuh. Gung Gus jani nu ngaranjing, semeton Gung Aji makejang sing ada ngenehang puri. Ka Kota poloné makejang nengil. Ada ka Jawa. Tusing ada ingat Gung Aji jenengné ulian makelo sing taén budal. Nanging dugasné mara nawang Gung Aji lakar ngadol tanah, aéng ngamélmél bungut semetoné to. Jelema joh kéto tusing mekeneh apa anggo Gung Aji idup lan ngurusin makejang. Lén pidan ada panjak ané ngenehang puri, jani nyén? Cai gén ajak dua kapah-kapah ka puri nangkil ulian sibuk ngenehang padéwékan. To tanah Gung Aji laku 10 M, anggo modal idup lan ngarawat puri. Ngenehang makejang urusan puri. Nanging Gung Aji boya ja maruk, 100 juta kal sumbangan Gung Aji ka désa, pura, lan PKK. Nanging sabar malu mawinan Pan Komang mara mayah DP dogén 500 juta, lakar anggo Gung Aji menin puri. To cingak naké candi puriné jani, buin bedik dogén pragat ulian DP tanah. Buin pidan ja semeton Gung Aji budal, apang makesiab ya nyingakin puri!”
MOLEH                      : “Becik pisan nika. Nangin Gung Aji uning, utang Pan Komang nika dija-dija? Nika kurenané manten jumahan nu ngubuh kucit apang ngidang mekelin panakné masekolah. Umahné ba ja ngerab cara gedong ratu mas di pura désa, nanging liu ya ngelah utang nika tu. (kisi-kisi) Dingeh-dingeh tiang nak lakar maadol masih umahné ané cara gedong ratu mas nika, Tu.”
PURNA                      : “Pelih cai Leh, ya nagih ngadep gedong to boya ja ulian utang, nanging ulian tusing bani mada-mada pelinggihan Ida Batara. Pelih ngaé pidan to! (majeng ring Gung Aji) yén semeton Gung Aji nika mula ten nyandang runguang nika. Anak joh pasti ten uning masalah ékonomi driki, Tu. Sampunang nika pirengin, Tu!”
PURNA                      : “Nah beneh ba ci masalah semeton ané joh to. Nanging masalah Pan Komang, ci nawang sing koperasi désané suba nengil-nengil ngirim surat ka umahné Pan Komang? To ulian ya sing taén mayah utang pang tawang cai. (majeng ring Gung Aji) Mangkin sekenin nika tu. Bindan jagi kataur lengkap tanah atu é nika. Apang ten Gung Aji keni bogbogan Pan Komang. Yén sampun wénten jinah, sira uning Gung Aji mrasidang nyalon DPR. Mangda krama driki liang madué wakil rakyat sané gagah sekadi Gung Aji.”
PURNA                      : “Cai selegang gén numbeg ka uma, da milu-milu ngitungan wakil rakyat cai. Bang kaka gén ngelah duman ané kéto-kéto!”
GUNG AJI                 : “Kadén cai aluh dadi DPR? Salihang ngenehang dadi DPR, ngenehang puri gén Gung Aji puruh. Lén Ida Biang sungkan-sungkanan, Gung Gus masekolah, semeton uyut ulian tanah maadol. Sing ada jalan lakar nyemak gaé buka kéto.”
PURNA                      : “Patut nika tu. Pan Komang jek mula ngemang jalan terbaik. Tiang salut gati sareng Pan Komang sampun ngebantu Gung Aji lan kemajuan désa driki, tu.”
DAGANG                  : “Jek pasti ba ulian tanah di bucun désa to maadol jani linuhé terus klasak-klisik.”
PURNA/MOLEH       : “Pokokné mendep dogén, Mbok!”
MOLEH                      : (Sepi, pade-pade mendep) “Gung Aji ten metakén dumun sareng Ida sané malinggih ring Jero nika? Sira uning sekadi napi sané kaucap olih Mbok dagang.”
GUNG AJI                 : “Sebilang sirep Gung Aji nyanyap ngajak to. Gung Aji nawang to tanah pingit. Sing tanah pakarangan ngawag-ngawag, nanging kudiang Gung Aji ngurus puri, rabin Gung Aji, lan Gung Gus dija alihang biaya? Gung Aji wantah ngaturang canang, matur ring sané malinggih drika mangda selamet sareng sami. Lén ba puruh ngurus rabi lan oka,  puri sané linggah, biin Gung Aji orina ngurus tanah sakral sané sing nekang kikid to? Amat sakit duur Gung Aji dadiné.”
PURNA                      : “Sané paling penting mangkin nika Gung Aji harus iklas sareng pakarangan punika pang ten gugul sareng sané nuwénang irika! Pokokné niki jalan terbaik, Tu.”
Lampu warna-warni idup meganti-gantian. Sekadi gumi ané sedek gawat.
WARGA                     : “Idup! Idup! Idup! Idup! Idup!”
PURNA                      : “Linuh woéé linuh! Idup! Idup! Idup!”
MOLEH                      : “Sajaaan! Keras gati! Idupp idup idup. Gung Aji gelisang kidik!”
DAGANG                  : “Warung tiangé. Idup-idup!”
GUNG AJI                 : “Antos Gung Aji!”
PURNA                      : “Cingak tu Gung Aji! Nika candi puriné gréat-gréot!”
GUNG AJI                 : “Memiiiih candi cang é makéré pragat! Idup! Idup! Idup!”
MOLEH                      : “Becikang tu Gung Aji. Balé banjaré jagi masolah niki! Idup! Idup! Idup!”
WARGA1                   : “Gung Aji Merajan ring Puri roboh. Idup-idup!”
WARGA 2                  : “Gung Aji tembok panyengker puriné roboh nika. Idup-idup!”
WARGA3                   : “Gung Aji Gedongé retak nika!”
WARGA4                   : Gung Aji, piasan merajané! Piasan merajané, tu! Debiang Kerti katibén piasan, tu!
(suasana gaduh Gung Aji inguh) linuh wusan, Gung Aji maselselan.
GUNG AJI                 : “Yéééééh. Kéngkén rabin Gung Ajiné? Mimih. Dados beler kénten ratu. Napi iwang tiangé ratu.”
PURNA                      : “Wusan dumun nangisé, tu. Niki boya ja atu sané iwang nanging kocap gumi sampun wayah. Sampunang nangis tu. Malih jebos cingakin samian malih. Mangkin becikang dumun genahé apang ten ketibén napi-napi.”
MOLEH                      : “Nggih tu, sampunang nangis. Jinahé tagih manten malih amiliar nika ring Pan Komang.”
PURNA                      : “Da cai ngomong kéto! Atu jani nu sedih né. Ida Biang katibén piasan not!”
MOLEH                      : “Yéh, jakti tu? Linuh sampun wusan, ngiring ka puri mangkin cingakin Ida Biang dumun. (majeng ring Purna) mai naké, Na!”
PURNA                      : “Yéh saja, kéngkén kurenan cang jumah? Tiang pamit dumun Gung Aji. (majeng ring Moleh) Leh iringin Gung Aji malu nah. Cang harus mastiang mulih, panak cang nu cenik kéngkén.”
Purna sépan-sépan budal. Purna medal saking panggung
MOLEH                      : “Ngiring ka puri dumun, tu. Becikang atu mamargi.”
GUNG AJI                 : “Gelisang, Leh. Jani ba gantiné puri ngaé cang makita mati!”
MOLEH                      : “Sampunang ngaraos kénten, Tu! Ngiring dumun ka Puri.”
Moleh lan Gung Aji mamargi ka Puri. Ring panggung wénten wantah mbok dagang sané menahin dagangan.
DAGANG                  : “Adi bisa pungkat candi puriné nah. Warung tiang sané sakadi kandang sampi, becik-becik manten. (sekadi anak ngamel-mel nanging kapirengin olih Purna sané mengkeb di duri) Pasti ulian tanah maadol. Pasti to. Yén ané kéné né madaan tulah sareng pebesen anak lingsir. Apa buin yén sing tulah? Sing nawang ditu ada palinggihan Ida Naga Basuki. Ngawag-ngawag ngajak karang pingit, makejang dadiné kéné.”
PURNA                      : (kisi-kisi) “Sstttt! Mendep, Mbok!”
DAGANG                  : (Makesiab) Linuh! Linuh! Linuh!
Langsung purna nekep cangkem dagangé ajebos lan ngorain apang dagangé mendep.
PURNA                      : “Antos malu, apa kaorang busan mbok? Tanah bucun désa to? (ngedeng liman dagangé) mai tugtug cang malu, Mbok.”
DAGANG                  : “Dagangan mbok é nu makacakan!”
PURNA                      : “Nah binjep benahin.”

Purna lan Mbok dagang tuaké medal saking panggung. Lampuné padem alon-alon. Panggung bersih saking property.
III
KAPIRENGIN WÉNTEN KRAMA UYUT. RING SUARA GIGIS NGANTOS KERAS LAN JELAS UYUT NGOMONGANG NASIB SOANG-SOANG LAN PURI SANI KATIBÉN BENCANA.
WARGA 1                  : “Umah cang busan ngigel cara rejang déwa not.”
WARGA 2                  : “Aget sing kanti pungkat, yén pungkat cara puri, kudang pis to lakar telah?”
WARGA 3                  : “Uli dugas né sanggah cangé suba metegul, katungguk ban tiing pang sing pungkat. Mara ada linuh gigis, langsung cang ka sanggah. Engsap cang di sanggah sing ada tiing. Langsung cang malaib ka teba. Aget sing pungkat sanggah cang. Yén to pungkat, gedé gaéné.”
WARGA 4                  : “Betara itungang ci. Iba gén itung, Ida tusing lakar kéngkén-kéngkén. To tolih Ida Biang di Puri. Ida kocap mirengin piasan merajan sané goyang, jagi kategul cara cai. Sagetan katibén piasan.”
WARGA 2                  : “Yéh, men kéngkén jani Ida Biang, nah?”
WARGA 4                  : “Jek pasti ba sing selamet!”
WARGA 2/ WARGA 3: “Séda?” (hening)
WARGA 1                  : “Yén seken kéto, cang yakin to ulian Gung Aji Ngadol tanah Ida Kak. Nawang cai to tanah pingit? Kocap pidan, liu anak matamba ditu. Gelem anak jagi kasegerin oléh Ida Naga Basuki sané maiket janji sareng Ida Kak. Dingeh-dingeh cang naga basuki madué pasirepan ditu! ”
WARGA 3                  : “Sing ja ada kéto. Gantina tepén piasan merajan, mati, jek mati gén. Misi nyalahang Gung Aji, Ida Kak, misi naga basuki buin. Basuka Tjahya Purnama mara pelih sing ngemang anak korupsi makané penjara, not.”
WARGA 4                  : “Pedalem masih Gung Aji. Nyén ajaka ngurus puri? Cang? Jelas sing nyak. Luungan cang ngurus iba ajak kurenan gén jumah. Lén ba Ida Biang mula sungkan uli makelo. Coba ci makejang dadi Gung Aji.”
WARGA 3                  : “Kéto ba gumi mapiteh. Cang dot ngelah tanah linggah, Gung Aji inguh koné ngurus to makejang. Apa sebenehné ané alih iraga idup?!”
WARGA 2                  : “Nanging jani yén sajan Ida Biang séda, kan raga tuyuh ngayah dadiné?”
WARGA 3                  : “Nah sekenang malu. Ané penting kulawarga raga selamet. Pokokné di kéné-kénéné kepentingan pribadi malu, mara ané lén. Yén ba pasti panak, somah, mémé, bapa selamat. Jani lan ka puri. Patutné ngayah, mai ngayah ka puri.”
Lampuné redup. Warga medal saking panggung.
IV
MALIH WÉNTEN ANAK RAMÉ UYUT LAN NGERANJING Ka PANGGUNG. LAMPU IDUP KELAP-KELIP.
WARGA                     : “Linuh! Linuh! Linuh! Linuh!”
WARGA                     : “Idup! Idup! Idup! Idup! Idup!”
WARGA                     : “Sanggah, tegul sanggahé!”
WARGA                     : “Baléé tegul baléné!”
WARGA                     : “Makejang tegul apang selamat!”
WARGA                     : “Somah ingetang! Tegul somah! Tegul apang sing kosok pisaga!”
WARGA                     : “Somah! Umah! Somah! Umah! Somah!”
Suara nyenik-nyenikang, lampu padam alon-alon.

V
ANAK LANANG SANÉ NGANGGÉ PANGANGON BERSIH, SAMPUN RING PANGGUNG SADURUNG LAMPUNÉ NGENDIH ALON-ALON. PANGGUNG KOSONG TEN MaDAGING NAPI-NAPI.
PAN KOMANG        : “Sakit tendas tiangé yén kéné dogén terus! Linuh setata ngaé inguh! Tukang sing ada bani magaé lamun kéné. Lén pak bos uli Jakarta ngemang DP dogén tondén ngemang pipis ulian proyéké tondén jalan! Utang suba makacakan cara don binginé tuh. Jani misi ada linuh!”
Dugas Pan Komang ngamél-mél cara anak buduh, Purna maid tangané Dagang tuak  ngeranjing ka panggung.
PURNA                      : “Pan Komang!”
PAN KOMANG        : “Ngudiang Bli ngajak dagang tuak mai?”
PURNA                      : “Pan Komang jani suba harus makeneh! Gung Aji bisa dogén buung ngadep tanah jeroné!”
PAN KOMANG        : “Yéh, sing dadi kéto! Kadén ba bayah tiang DP ka Gung Aji 500 juta, sing dadi batal. Yén suba suud linuhé cara jani, proyék lakar majalan! Tamuné lan Pak Bos uli Jakarta suba setuju krana view ané cara di jero to kéweh ngalihné. Yén batal sinah ilang kepercayaan bos Jakarta sareng tiang!”
PURNA                      : “Asananga Gung Aji ngancan percaya ajak orta di jalan ané ngorahang tanah jero to tanah pingit sané ada palinggihné Ida Naga Basuki. Pan Komang ba nawang Ida Biang Kerti séda ulian katibén Piasan Merajan? Ento suba bisa ngaé Gung Aji ngabatalang perjanjiané. Bisa dogén Ida ngerasa degag sareng leluhur. Né dingehang jani Mboké, ya nawang kéngkén orta di jalan ané ngomongang tanah jeroné.”
DAGANG                  : “Pan Komang, tiang boya ja ngajahin. Tiang wantah ningehang orta di jalan wiréh tiang madagang. Kocap di tanah jero nika wénten palinggih sané nénten marupa palinggih biasané, nanging batu ageng ring jaba jero. Nika sampun tongos malinggihné Ida Naga Basuki. Dingeh-dingeh tiang, Gung Aji sampun kabesen sareng Ida Kak Balian apang ngarawat tanah irika lan Gung Aji apang nerusang napi sané sampun kakaryanin sareng Ida Kak Balian. Yéning tanahé nénten karunguang utawi kaadol wiréh bencana sané lakar nemu ida sané ngalanggar pabesené Ida Kak. Nika mawinan mangkin wénten linuh sané ngusak-asik guminé. Yén dados tiang mabesen sareng Pan Komang, sampunang Pan Komang jagi ngusak asik pakarangan nika. Tiang anak belog, nanging tiang percaya sareng napi karaos krama ring jalan-jalan.”
PAN KOMANG        : “Mbok mula beneh.”
PURNA                      : “Beneh kéngkén, Pan Komang?”
PAN KOMANG        : “Mula beneh belog! Jaman suba maju nu dogén percaya ada ané kéto-kéto! Pang tawang mbok gén, linuh to ada ulian pergéséran lémpéng di perut bumi! Tusing ada hubungané sareng naga! Naga koné! Di TV mara ada naga!”
PURNA                      : “Dingeh to mbok, di TV mara ada naga. Naga Bonar adané!”
PAN KOMANG        : “Ngéngkén kadén Bli Purna ngajak dagang nyem mai! Mulih malu Bli! Ajak dagangé né!”
DAGANG                  : “Sinah tiang mula belog, Pan Komang. Nyem, sekadi napi sané karaos olih Pan Komang. Nanging tiang mabesen, sampunang Pan Komang nyesel yéning polih karma sané nibén Pan Komang!”
PAN KOMANG        : “Mulih nyai! Da awaké ajaina ané boya-boya cara kéto!”
PURNA                      : “Pan Komang, maksud tiang ngajak mbok dagang apang Pan Komang nawang kéngkén orta di jalan. Tiang takut yén tiang dogén ané ngomong sareng pan komang, sinah Pan Komang nénten percaya.”
PAN KOMANG        : “Mulih Bli! Ajak dagangé mulih! Tiang dot pedidi jani! Sakitné tenas tiangé, Bli! Yén kanti léwat batas waktu perjanjian pembangungan, tiang bisa mapenjara! Apa buin yén kanti batal perjanjiané! Ngadénan mati tiang, bli. Tiang suba metoh, nyilih pipis kemu mai anggo modal! Mulih bli!”
Purna lan dagangé mamargi alon-alon lakar medal saking panggung, nanging durung medal, wawu neked sisin panggung, pan komang buin mageluran.
PAN KOMANG        : “Bli Purna!”
PURNA                      : “Tiang?”
PAN KOMANG        : “Tiang jagi meneng driki. Tiang nunas mangda Bli mabesen sareng Gung Aji apang Ida katemu tiang driki. Orahang niki masalah tanah jero punika. Malih jebos tiang WA Bli Purna malih.”
PURNA                      : “Nggih Pan Komang, nanging Ida kari meitungan sareng semeton puri lakar nyalanang palebon Ida Biang Kerti!”
PAN KOMANG        : “Orin gén! Orangné urusan ané penting gati! Harus jani! Cék HP bliné binjep!”

PURNA LAN DAGANG MEDAL SAKING PANGGUNG, SANÉ MASISA WANTAH PAN KOMANG. PAN KOMANG CARA ANAK BINGUNG, SEKADI MEKENEH BERAT. KLAMPANG KLIMPENG, YÉNING ANAKÉ NGORAHANG, BUKA TAI DI BENGBENGAN NANGING PAN KOMANG SETATA SIBUK SARENG HP NYANÉ. MINAB IPUN NGETIK SMS UTAWI NGETIK CHAT RING WA.

VI
NGATOS GUNG AJI, PURNA, LAN MOLEH NGERANJING KA PANGGUNG, PAN KOMANG SEKADI ANAK BINGUNG NGELADÉNIN LAN NYELEPANG HP NYANÉ KA KANTONGNÉ.
PAN KOMANG        : “Gung Aji, ampura niki tu. Nadak sekadi mangkin. (ngaraos alus sareng Purna Lan Moleh) Bli sareng kalih ampura masih niki, tiang nunas ajebos mangda bli sareng kalih ngambilang kursi.”
Makakalih parekan puri punika langsung ngambil property panggung. Kursi kalih lan méja sané langsung kadagingin kopi lan sanganan. Moleh lan Purna melinggih di beténé Gung Aji.
GUNG AJI                 : “Penting napi niki Pan Komang? Jek sekadi tusing dados taenang.”
PAN KOMANG        : “Nawegan nika sampun tiang nunas ampura, tu. Wawu Bos saking Jakarta ngebél tiang. Ragana mabesen apang segera membangun, nanging apang polih ijin niskala sareng Gung Aji. Wiréh Kocap Malinggih Ida Naga Basuki drika.”
GUNG AJI                 : “Nah kéné, Pan Komang. Gung Aji boyaja ten percaya sareng nika. Gung Aji sampun ngerasa iwang santukan ngadol karang.”
PURNA                      : “Gung Aji batal ngadol tanah nika?”
MOLEH                      : “Siep naké cai! Dingehang dogén! Ampura tu Gung Aji, Pan Komang. Raris lanjutang.”
GUNG AJI                 : “Wénten asliah keneh Gung Aji ngabatalang perjanjian. Nanging mangkin Gung Aji réalistis manten. Pan Komang sampunang kagét. Gung Aji kayun lunga mriki mangkin mawinang Gung Aji wénten keperluan mendesak sareng Pan Komang. Wawu Gung Aji sangkep sareng semeton puri ring désa, nanging nénten wénten sané sanggup nanggung samian biaya palebonan. Pan Komang pastiné sampun uning banten lan keperluan sané lian yéning wénten pelebon ring Puri. Akéh pisan nika. Jinah sané icén Pan Komang 500 juta nika sampun kaangé Gung Aji menahin candi lan pager panyengker puri sané sampun pungkat malih, lan sisané nénten genep anggé palebon. Malih abulan pitung dina nika déwasa nyalanang upacara palebon. Mangkin Gung Aji nunas sareng Pan Komang apang naur nika anggé Gung Aji nyalanang upacara palebon. Yéning wénten anak ngeraosang Ida Naga Basuki malinggih irika, sinah karmané wantah Gung Aji sané sayaga nanggung. Mangkin Gung Aji wantah ngenehang rabi oka lan puri tua sané merluang biaya akéh.”
PAN KOMANG        : “Sampunang kénten, Tu. Dugas niki kan wénten kontrak lan perjanjian pembayaran sané maraos yéning pembayaran nika lakar lunas wusan pembangunan villa.”
GUNG AJI                 : “Né mawasta keadaan, Pan Komang. Mangkin Gung Aji sampun keni karma phala mawinan ngadol pakarangan punika. Sinah sampun terlanjur, mangkin Gung Aji nunas, mangda Pan Komang gelisang naur nika tanahé.”
PAN KOMANG        : “Gung Aji nénten ngebatalang ngadol pakarangan nika?”
GUNG AJI                 : “Gung Aji jagi ngebatalang nika yéning Pan Komang nénten gelis naur samian. Gung Aji ngicén galah aminggu. Yéning nénten mrasidang, sinah Gung Aji nénten jagi ngadol, jinah sané 500 juta nika jagi kakambaliang Gung Aji. Yéning jinah amonto, Gung Aji mrasidang ngambaliang, wiréh durung samian maanga. Napi mawinang Gung Aji ngaraos sekadi punika? Wiréh Gung Aji nénten sanggup yéning Karma Mamargi lan upacara nénten mejalan. Yéning karma sampun mamargi lan nibén Ida Biang Kerti rabin Gung Aji krana kaiwangan sané kakaryaning padéwékan Gung Aji, sinah upacara palebon mangda mamargi!”
PAN KOMANG        : “Niki masalah hukum, nénten dados ngelanggar perjanjian sekadi punika, Ratu. Yéning sekadi punika, ratu jagi keni pasal-pasal sané sampun wénten ring perjanjian.”
GUNG AJI                 : “Pan Komang! Mangkin Gung Aji ngejelasang malih! Pan Komang mangda uning désa kala patra! Né boyaja Gung Aji ten uning perjanjian!”
PAN KOMANG        : “Ampura ratu, tiang sampun nakénang margi becik sareng anaké wikan (ngambil hpnyané meriksa pesan masuk nanging nénten ngédéngang ring sira-sira). Malih jebos ida lakar lunga meriki.
BALIAN                    : “Om Swastyastu. Swastyastu Gung Aji, Pan Komang.”
Asiki parekan langsung ngereh kursi, laut balian malinggih.
BALIAN                    : “Gung Aji, tiang sampun uning antuk napi sane mangkin nibén jagaté puniki. Tiang uning Ida Kak sané nyediang palinggihan Ida Naga Basuki. Tiang uning Pan Komang nénten mrasidang naur riantukan nénten mrasidang membangun krana linuhé sané kakaryaning olih Ida Naga Basuki sané murka mawinan tanah jero kaadol. Wénten asiki jalan mangda proyek mamargi lan Gung Aji gelis polih jinah anggé biaya palebon ring puri.
GUNG AJI                 : “Napi nika jero? Wénten upakarané?”
BALIAN                    : “Malih jebos, yéning sampun jam 12 peteng, sinah iraga lakar nakut-nakutin Ida Naga Basuki. Kocap ida takut miréngin anak ngalawar!”
SAMIAN                    : “Ngalawar?”
BALIAN                    : “Patut. Mangda Ida Naga Basuki mirengin suaran talenan, bon kabasa, sinah iraga makarya bangbang dalem wiréh naga basuki sirep ring betén batu ageng ring jaban jero Ida Kak Balian. Nanging malih siki, iraga nénten dados ramé-ramé merika apang ten Ida Mengkeb lan sulit karereh. Tiang jagi ngicén margi sané gelis lan becik, antuk Gung Aji lan Pan Komang. Sané merika mangda Gung Aji sareng makakalih parekan, tiang, lan Pan Komang. Malih jebos bakta basa genep, talenan, blakas, sekop, tambah, lan kejen.”
GUNG AJI                 : “Yéning punika margi sané becik, lan guminé dados aman. Gung Aji manut.”
PAN KOMANG        : “Tiang setuju mangda mrasidang membangun.”
PURNA                      : “Cocok! Angka besik misi pitu!” 
MOLEH                      : “Apa to?”
PURNA                      : “Setuju!”
Lampuné padem alon-alon, properti jagi kaangkat.


VII
 SAMIAN MAKTA PROPERTI SOANG-SOANG. GUNG AJI MAKTA TALENAN LAN LAKAR BASA AKRÉSÉK. PAN KOMANG MAKTA BLAKAS. MOLEH MAKTA SEKOP LAN TAMBAH, PURNA MAKTA KEJEN LAN STRONGKING MIWAH JAN SANÉ KABAKTA SARENG MOLEH, JERO BALIAN MAKTA CANANG SARI SANÉ MADAGING DUPA. SAMIAN MAMARGI ALON, LAMPUNÉ NGENDIH ALON-ALON NGANCAN GALANG. SAMIAN MELINCER NGEREH PALINGGIHNÉ IDA NAGA BASUKI. WÉNTEN BATU AGENG RING PANGGUNG.
BALIAN                    : “Driki kocap palinggihné Ida Naga Basuki. Mangkin, jero parekan puri sareng kalih karyaning bambang kirang langkung limang méter (ring durin batuné nika) tiang nunas gelisang, yéning Pan Komang lan Gung Aji mresidang, tulungin jero parekan apang gelis kakaryaning.
Kapapat praginané wénten ring durin batu, nanging balian ring arep batu sekadi ngewacén mantra. Samian property sané kabakta sekadi blakas, talenan lan lakar basa kagenahang ring arep batu utawi arep balian.
BALIAN                    : “Sampun?”
PAN KOMANG        : “Cingak dumun jero!”
GUNG AJI                 : “Kirang langkung sampun 5 meter niki jero!”
Jero balian matangi lan mamargi ka durin batune punika nyingakin bangbange.
BALIAN                    : “Mangkin samian meriki! Niki nénten dados sareng akéh. Mangkin upacara kajalanin sareng kalih. Sané turun nika mangda Gung Aji santukan ratu sané kapica raos olih Ida Pekak Balian lan parekan Moleh mangda ngawantu Gung Aji ring betén. Malih siki wénten sasapan! Sané karaosang sambil ngaryaning basa genep nika. Basa Genep! Lawar lindung! Basa Genep! Lawar Linuhé! Nika mangda Ida Naga Basuki takut lan nénten malinggih ring batuné niki malih. Mangda ngereh genah sané lianan.”
Gung Aji lan Moleh turun ka bangbangé punika, jan katarik menék sasampuné Gung Aji Lan Moleh neked betén. Munyin talenan kapirengan lan sasapan karaosang olih Gung Aji lan Moleh. Balian, Pan Komang, lan Purna cengar-cengir. Ipun sareng tiga ring duur ngambil sekop, kejen, lan tambah anggé ngambil tanah laut ngurug Gung Aji lan Moleh. Gung Aji lan Moleh wusan ngaraosang sasapan rikala mirengin tanah sané keni ring kulit ida lan mirengin kedékné Pan Komang, Purna, lan Jero Balian. Gung Aji lan Moleh gelur-gelur, kraik-kraik, lan misuh Pan Komang ngantos nénten masuara ngantos tanah sampun asah.
PAN KOMANG        : (sambilanga kedék lan ngos-ngosan) “Suksma jero. Yadiastun nénten wénten linuh malih, tiang jakti nénten mrasidang naur tanahé niki abulan pitung dina. Yéning jero nénten ngwantu titiang. Suba pasti titiang mapenjara ulian akéh sané kalanggar. Nanging sadurung tiang matur suskma, Sapa sira jero niki sujatiné? Tiang wantah ngaraos sareng Bli Purna léwat WA mangda ngereh Balian-balianan.”
PURNA                      : “Yéh, Pan Komang kéngkén né. Né suba cucuné Ida Kak Balian sané sué meneng ring Jakarta. Tuni pan Komang ngechat tiang di WA, langsung tiang hubungi Gung Kalér mumpung meneng ring Ubud saking abulan. Tiang uning wiréh Gung Kalér ngontak tiang saking abulan liwat, tiang Uning Gung Kalér sampun sué nénten setuju sareng Gung Aji. Kocap Gung Aji setata ngeraos nénten nunas pertimbangan semetonnyané. Ngantos mangkin ida ngadol tanah pingit warisan, nénten wénten sané uning semetoné. Gung Aji masih nénten uning Gung Kaler.”
BALIAN                    : “Tiang mawasta Gung Kalér. Tiang sampun sué nénten setuju warisan niki maadol. Agetné Bli Purna kayun ngicén tiang informasi akéh. Tiang masih sampun ngicén Bli Purna villa sané magenah ring Ubud. Ampura Pan Komang, tiang ten setuju diriki kabangun villa wiréh niki karang warisan. Niki tanah pingit sane ngaranang mangkin linuhé ten merérén. Yéning jagi kabangun villa, sinah gumi lakar benyah! Sampunang Pak Komang dados jadma bengkung sané ngusak gumi ulian pipis! Bli Purna, rarisang mangkin puputang.”
PURNA                      : “Ampura, Pan Komang!”
Matané Purna nampek serem, dingin lan nénten sekadi Purna sané kauningin olih Pan Komang, lantas kasekap Pan Komang lan kategul nganggé tali sané kabakta lan kagenahang ring kantongné Purna. Balian utawi Gung Kalér, wantah cengar-cengir sekadi nyingak anak belog sané nénten uning daya kadayin.

PAN KOMANG        : “Bangsat cai Purna! Naskléng cai! Cicing bangsat!!!”

Ngantos suaran Pan Komang nyenikang ngancan saru, lampuné ngancan padam. Sadurung lampuné padem kapirengin olih penonton suaran Pan Komang naenang sakit saking cangkem katutup kain. Suaran nika magantian, malih suaran kejen, blakas, utawi tambah, suaran aduh-aduh saking Pan Komang ngantos lampu padem.
PUPUT


I Wayan Agus Wiratama
embas ring Dénpasar, 19 Agustus 1995. Uning sastra lan téater kapertama ring Komunitas Cemara Angin sané anggotanyané inggih punika mahasiswa ring Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonésia Undiksha. Ipun malajah masesuratan ring Komunitas Mahima lan berproses téater ring Téater Kalangan.

No comments